Οι καλλιτέχνες «ΕΜΠΝΕΟΝΤΑΙ» από τις ΑΣΘΕΝΕΙΕΣ τους
Ενας αμερικανός επιστήμονας αναζήτησε τις επιδράσεις των ασθενειών και των
φαρμάκων στο έργο των εικαστικών δημιουργών και διαπίστωσε μεταξύ των άλλων
ότι η εμμονή του Βαν Γκογκ στο κίτρινο χρώμα είχε παθολογικά αίτια
ΙΩΑΝΝΑ ΣΟΥΦΛΕΡΗ
Από καταβολής κόσμου οι άνθρωποι «συμβιώνουμε» με παθογόνους
μικροοργανισμούς. Υπάρχουν μάλιστα πολλοί που υποστηρίζουν ότι οι ασθένειες
έχουν παίξει καθοριστικό ρόλο στην ιστορία της ανθρωπότητας. Αν το σκεφθεί
κανείς, ίσως και να μην έχουν άδικο: ο Περικλής έχασε τη ζωή του στον λoιμό
της Αθήνας (και κανείς δεν μπορεί να γνωρίζει πώς θα είχε διαμορφωθεί η
ιστορία μας αν είχε ζήσει περισσότερο), ενώ η πανώλης αποδεκάτισε τον
ευρωπαϊκό πληθυσμό κατά τον Μεσαίωνα (στερώντας τη Γηραιά Ηπειρο από ένα
τεράστιο ανθρώπινο δυναμικό που δεν μπόρεσε ποτέ να αξιοποιηθεί). Ωστόσο οι
ασθένειες δεν σκοτώνουν πάντα. Πολλές φορές μας συντροφεύουν κατά τη διάρκεια
μεγάλου μέρους της ζωής μας και γίνονται αναπόσπαστο κομμάτι της
προσωπικότητάς μας. Τον τρόπο με τον οποίο οι ασθένειες που έφεραν μεγάλοι
καλλιτέχνες επέδρασαν στο έργο τους θέλησε να διερευνήσει ένας αμερικανός
καθηγητής. Στόχος του ήταν να αναζητήσει τι θα μπορούσε να είχε προσφέρει η
σημερινή ιατρική στην υγεία των καλλιτεχνών του παρελθόντος. Εμείς δεν έχουμε
ακριβώς το ίδιο ενδιαφέρον: πράγματι η ιατρική των ημερών μας θα είχε γλιτώσει
από πολλά δεινά και τους καλλιτέχνες και τους απλούς ανθρώπους που έζησαν πριν
από τέσσερις ή πέντε αιώνες, αλλά τώρα πια είναι πολύ αργά γι' αυτούς...
Αντιθέτως, εκτιμούμε ότι παραμένει πολύ γοητευτική η αναζήτηση των επιδράσεων
της ασθενείας και των φαρμάκων στο έργο των καλλιτεχνών και σας μεταφέρουμε
σήμερα μερικά από τα ευρήματα του αμερικανού επιστήμονα.
Επιβλητικός ουρανός πάνω από το κατακίτρινο σταροχώραφο στον πίνακα του
Βίνσεντ Βαν Γκονγκ. Το κίτρινο χρώμα υποδηλώνει την κατάσταση της υγείας του
μεγάλου καλλιτέχνη
Οποιος έχει επισκεφθεί τη Φλωρεντία θα έχει σίγουρα θαυμάσει το γιγαντιαίο
άγαλμα του Περσέα ο οποίος κρατά στο χέρι του το κεφάλι της Μέδουσας. Το
άγαλμα, το οποίο φιλοξενείται στη Loggia dei Lanzi, φιλοτεχνήθηκε από τον
Μπενβενούτο Τσελίνι (Benvenuto Cellini, 1500-1570). Ο καλλιτέχνης
χρειάστηκε περίπου μία δεκαετία (1945 -1954) για να το ολοκληρώσει και η
περίοδος αυτή συμπίπτει με την εποχή που η σύφιλη από την οποία έπασχε είχε
φτάσει στο τρίτο στάδιο. Οπως μάλιστα υποστηρίζει ο καθηγητής Πολ Γουλφ
(Paul Wolf) του Πανεπιστημίου της Καλιφόρνιας στο Σαν Ντιέγκο, ίσως το
μεγαλοπρεπές και φιλόδοξο άγαλμα να μην είχε γίνει ποτέ αν η νόσος, η οποία
επιδρά σε αυτό το στάδιο και στον εγκέφαλο, δεν είχε ενισχύσει τη μεγαλομανία
του Τσελίνι.
Σύμφωνα με τις πληροφορίες που δίνονται στο άρθρο του Γουλφ, το οποίο
δημοσιεύεται στην επιθεώρηση «Archives of Pathology and Laboratory Medicine»
(τεύχ. 129, Νοέμβριος 2005), ο Τσελίνι μολύνθηκε με σύφιλη σε ηλικία 29 ετών.
(H σύφιλη είναι ένα σεξουαλικά μεταδιδόμενο νόσημα το οποίο οφείλεται στο
βακτήριο Treponema pallidum. H εξέλιξή της περιλαμβάνει μια σειρά διακριτών
σταδίων και βαθμηδόν μπορεί να μολύνει το νευρικό σύστημα, την καρδιά και τον
εγκέφαλο, προτού αποβεί μοιραία για τον ασθενή.) Οταν η σύφιλη του Τσελίνι
βρισκόταν στο δεύτερο στάδιο της εξέλιξής της (με πυώδες δερματικό εξάνθημα),
οι γιατροί συνέστησαν θεραπεία με υδράργυρο, αλλά ο καλλιτέχνης αρνήθηκε να
συμμορφωθεί φοβούμενος τις παρενέργειες. Αντ' αυτού, προτίμησε κάποιες πομάδες
και αφαιμάξεις με τη βοήθεια βδελλών. H θεραπεία ήταν ανεπαρκής και το
εξάνθημα υποτροπίασε, αλλά η ελονοσία ήρθε να απαλλάξει τον Τσελίνι από τη
βαρύτητα των συμπτωμάτων της σύφιλης. (Ο υψηλός πυρετός που προκαλεί η
ελονοσία παρεμποδίζει την ανάπτυξη του βακτηρίου που προκαλεί τη σύφιλη...)
Βεβαίως η ελονοσία μόνο καθυστέρησε την εξέλιξη της σύφιλης, η οποία βαθμηδόν
πέρασε στο επόμενο στάδιο. Σύμφωνα με τον Πολ Γουόλφ, η σύφιλη θα πρέπει να
επηρέασε τον εγκέφαλο του Τσελίνι ο οποίος θέλησε να δημιουργήσει το
μεγαλοπρεπέστερο των αγαλμάτων. Και το πέτυχε! Το άγαλμα του Περσέα παρουσίαζε
τεράστιες δυσκολίες για την εποχή: τρία χρόνια μετά την παραγγελία του
αγάλματος από τον Μεγάλο Δούκα της Τοσκάνης Cosimo Ι de' Medici, ο ίδιος ο
μαικήνας αποθάρρυνε τον Τσελίνι από το να συνεχίσει το έργο φοβούμενος ότι θα
ήταν αδύνατο να επιτευχθεί το εγχείρημα. Τελικά, όπως περιγράφεται στο
ημερολόγιο του καλλιτέχνη, ο Τσελίνι πέτυχε να χύσει το άγαλμα σε καλούπι
καίγοντας ακόμη και τα έπιπλα του σπιτιού του προκειμένου να διατηρεί την
απαιτούμενη θερμοκρασία για το λιώσιμο του μετάλλου.
O Μιχαήλ Αγγελος με παραμορφωμένα τα γόνατα. Λεπτομέρεια από τον πίνακα του
Ραφαήλ «H Σχολή των Αθηνών»
Δύσκολο να αποσαφηνιστεί σήμερα αν η άρνηση του Τσελίνι να παραιτηθεί από το
μεγαλεπήβολο όραμά του ήταν όντως προϊόν των διεργασιών που επέφερε η σύφιλη
στον εγκέφαλό του. Πάντως η θεραπεία της υπήρξε επεισοδιακή: όταν ορισμένοι
καιροσκόποι θέλησαν να τον σκοτώσουν, προκειμένου να καρπωθούν μέρος της
περιουσίας του, τον κάλεσαν σε δείπνο και σε κάποιες από τις σάλτσες
προσέθεσαν υδράργυρο. Μερικές ώρες μετά το δείπνο ο Τσελίνι ανέπτυξε, όπως
ήταν αναμενόμενο, αιμορραγική διάρροια και υποπτεύθηκε τη συνωμοσία. Ευτυχώς
γι' αυτόν όμως η δόση υδραργύρου δεν ήταν αρκετή για να σκοτώσει αλλά ήταν
ικανή για να θεραπεύσει τη σύφιλη που τον βασάνιζε. Και εκείνος, δείχνοντας τη
μεγαλοθυμία του, δεν προχώρησε σε τιμωρία των συνωμοτών, αλλά τους τίμησε ως
θεραπευτές του!
Ενας άλλος μεγάλος γλύπτης και ζωγράφος της ίδιας περιόδου, του οποίου οι
ασθένειες ενυπάρχουν στο έργο του, είναι ο Μιχαήλ Αγγελος (Michelangelo
Buonarroti, 1475 -1564). Αν και έζησε πολλά χρόνια και εργαζόταν ως το τέλος
της ζωής του, ο Μιχαήλ Αγγελος έπασχε από μια σειρά ασθενειών, μεταξύ των
οποίων η ποδάγρα και η κατάθλιψη. Την περίοδο που ο Μιχαήλ Αγγελος ζωγράφιζε
τους τοίχους της Καπέλα Σιξτίνα (1508 -1512), ένας άλλος μεγάλος καλλιτέχνης
της εποχής, ο Ραφαήλ (Raphaello Sanzio, 1483 -1520) εργαζόταν στο παλάτι του
Βατικανού. Στην τοιχογραφία του Ραφαήλ με τίτλο «H Σχολή των Αθηνών», όπου
απεικονίζονται ο Πλάτων με τον Αριστοτέλη, μία από τις φιγούρες που
πλαισιώνουν τους δύο μεγάλους κλασικούς είναι ο Μιχαήλ Αγγελος. Ο καλλιτέχνης
είναι καθισμένος και μπορεί κανείς να διακρίνει πως το γόνατό του, που
ξεπροβάλλει από τα ρούχα του, είναι χαρακτηριστικά πρησμένο και παραμορφωμένο
εξαιτίας της ποδάγρας.
H ποδάγρα είναι υποτροπιάζουσα οξεία ή χρόνια κρυσταλλογενής αρθρίτιδα των
περιφερικών αρθρώσεων. Δημιουργείται ως αποτέλεσμα εναπόθεσης κρυστάλλων
ουρικού μονονατρίου, λόγω υπερκορεσμού του αρθρικού υγρού σε ουρικό οξύ. Οπως
σημειώνεται στο άρθρο του Γουλφ, ο Μιχαήλ Αγγελος θα μπορούσε να έχει
αναπτύξει ποδάγρα ως αποτέλεσμα μολυβδίασης, δηλητηρίασης από μόλυβδο. Ο
παθιασμένος με την εργασία του Μιχαήλ Αγγελος ζούσε για ημέρες και κρασί και
ψωμί προκειμένου να μη χάνει χρόνο με γεύματα. Την εποχή εκείνη το κρασί
διατηρείτο σε μολυβένια σκεύη, με αποτέλεσμα αυτό να περιέχει ισχυρές
ποσότητες μολύβδου. Επιπροσθέτως, ο μόλυβδος ήταν συστατικό των χρωμάτων που
χρησιμοποιούσε ο καλλιτέχνης. Ο μόλυβδος τραυματίζει τους νεφρούς εμποδίζοντας
την απέκκριση του ουρικού οξέος το οποίο συγκεντρώνεται στις αρθρώσεις και
δημιουργεί ποδάγρα.
Το ότι η ποδάγρα δεν ανέστειλε τη δημιουργικότητα του Μιχαήλ Αγγελου μπορεί να
οφείλεται σε μια άλλη ασθένεια: σύμφωνα με τον Γουλφ, ο μεγάλος καλλιτέχνης
επεδείκνυε συμπτώματα μανιοκαταθλιπτικής συμπεριφοράς. Σε αυτήν αποδίδεται το
γεγονός ότι μπόρεσε να ζωγραφίσει περισσότερες από 400 φιγούρες στην Καπέλα
Σιξτίνα στα τέσσερα χρόνια που εργαζόταν εκεί, ενώ η μελαγχολία που ενυπάρχει
σε ορισμένες από τις φιγούρες αποδίδεται στην κατάθλιψη του καλλιτέχνη.
Το αψέντι και ο Γκογκ, το όπιο και ο Μπερλιόζ
H αποκάλυψη μετά την πρόσφατη συντήρησή του του επιβλητικού γλυπτού του
Μπενβενούτο Τσελίνι με τον Περσέα. Οι διαστάσεις του έργου έχουν άμεση σχέση
με την ψυχική υγεία του καλλιτέχνη
Οι ασθένειες και οι διάφορες ουσίες επέδρασαν όμως και στη δημιουργικότητα
μεταγενέστερων καλλιτεχνών: στα χτυπητά παραδείγματα συγκαταλέγονται ο
ολλανδός ζωγράφος Βαν Γκογκ (Vincent Van Gogh, 1853-1890) και ο γάλλος
συνθέτης Μπερλιόζ (Louis Hector Berlioz, 1803-1869). Ο Βαν Γκογκ έπασχε από
μια σειρά ασθενειών: από επιληψία και σχιζοφρένεια μέχρι μανιοκαταθλιπτική
διαταραχή και πορφυρία (μεταβολική νόσος). Ο συνδυασμός των παραπάνω
ασθενειών, οι προσπάθειές του να τις αντιμετωπίσει φαρμακευτικά και ο εθισμός
του ολλανδού ζωγράφου στο αψέντι επέδρασαν, σύμφωνα με τον Γουλφ, στο έργο του
καλλιτέχνη και ειδικότερα στην εμμονή του με το κίτρινο χρώμα.
H ξανθοψία (το να βλέπει κανείς το περιβάλλον του «χρωματισμένο» κίτρινο) είχε
παρατηρηθεί και καταγραφεί ως παρενέργεια του φαρμάκου διγιτάλις (digitalis)
από τον 18ο αιώνα. Ο Γουλφ σημειώνει ότι είναι πολύ πιθανόν στον Βαν Γκογκ να
είχε συστηθεί λήψη διγιτάλις προκειμένου να αποφευχθούν οι επιληπτικές κρίσεις
του. Ωστόσο η ξανθοψία του ολλανδού καλλιτέχνη μπορεί να εξηγηθεί και από την
προτίμησή του στο αψέντι, το απαγορευμένο πια ποτό (στην πλειονότητα των
χωρών) το οποίο παράγεται με απόσταξη από το φυτό αρτεμισία ή αγραψιθιά.
Ο Βαν Γκογκ εξέφραζε ένα πάθος για μια σειρά ουσιών: σε γράμμα του στον αδελφό
του αναφέρει: «Καταπολεμώ τις αϋπνίες με μια πολύ πολύ ισχυρή δόση καμφοράς
στο μαξιλάρι και στο στρώμα μου και αν ποτέ δεν μπορείς να κοιμηθείς σου το
συνιστώ». H καμφορά, η οποία ανήκει στην κατηγορία των χημικών ενώσεων που
ονομάζονται τερπένια, προκαλεί σπασμούς εισπνεόμενη και, σύμφωνα με τους
βιογράφους του, ο καλλιτέχνης είχε τουλάχιστον τέσσερις τέτοιες κρίσεις κατά
τους τελευταίους 18 μήνες της ζωής του. Στα τερπένια ανήκει και η τουρπεντίνη,
ένα διαλυτικό που χρησιμοποιούσε ο Βαν Γκογκ για να χρώματά του και το οποίο,
σύμφωνα με μαρτυρίες φίλων του, αποπειράθηκε να πιει. Αυτό όμως που πραγματικά
απολάμβανε ο Βαν Γκογκ ύστερα από μια κουραστική ημέρα ήταν το αψέντι, το
οποίο κατανάλωνε σε μεγάλες ποσότητες εναλλακτικά με μεγάλες επίσης ποσότητες
μπράντι.
Σήμερα γνωρίζουμε ότι το ενεργό συστατικό στο αψέντι είναι νευροτοξικό.
Ειδικότερα, πρόκειται για έναν αναστολέα του γ-αμινοβουτυρικού οξέος. Το μόριο
αυτό ρυθμίζοντας τη διέλευση ιόντων χλωρίου στα νευρικά κύτταρα ελέγχει την
ενεργότητά τους. Απενεργοποιούμενο από την κατανάλωση αψεντιού το γ-
αμινοβουτυρικό οξύ χάνει τη ρυθμιστική ικανότητά του και τα νευρικά κύτταρα
διεγείρονται ανεξέλεγκτα. H κατανάλωση του ποτού αυτού μπορεί να ενίσχυσε τις
επιληπτικές κρίσεις του Βαν Γκογκ αλλά και τη δημιουργικότητά του. Μπορεί
επίσης να είχε επίδραση στην ψυχική κατάσταση η οποία τον ώθησε να κόψει το
αφτί του... Πάντως εκείνη τη χρονική περίοδο το αψέντι ήταν της μόδας μεταξύ
καλλιτεχνών: ο Τουλούζ Λοτρέκ έπινε αψέντι το οποίο μετέφερε σε ένα ειδικά
κατασκευασμένο μπαστούνι, ενώ ο Ντεγκά απαθανάτισε τον πότη αψεντιού (Absinthe
Drinker).
«Ενας νεαρός μουσικός με θανατηφόρο ευαισθησία και φλογερή φαντασία στον
παροξυσμό της απογοήτευσης για έναν έρωτα δηλητηριάζει τον εαυτό του με
όπιο. Το φάρμακο, πολύ ασθενές να τον σκοτώσει, τον
βυθίζει σε έναν βαρύ ύπνο που συνοδεύεται από παράξενα οράματα. Οι
αισθήσεις του, τα αισθήματά του και οι αναμνήσεις του μεταφράζονται στο
άρρωστο μυαλό του σε μουσικές εικόνες και ιδέες». Ετσι περιέγραφε ο
Μπερλιόζ τον κεντρικό ήρωα (στην ουσία τον εαυτό του) σε ένα πρόγραμμα το
οποίο τυπώθηκε όταν επρόκειτο να παιχτεί η Φανταστική Συμφωνία του, το
έργο-σταθμός του ρομαντισμού.
Είναι γνωστό ότι ο Μπερλιόζ είχε αρχίσει να παίρνει όπιο προκειμένου να
απαλύνει έναν πονόδοντο, ωστόσο δεν υπάρχουν ενδείξεις ότι θέλησε ποτέ να
αυτοκτονήσει με αυτόν τον τρόπο. Αντίθετα η ρομαντική και χωρίς ανταπόκριση
αγάπη που του ενέπνευσε τη Ρομαντική Συμφωνία του είναι αληθινή: το 1827, ο
νεαρός Μπερλιόζ παρακολουθεί μια παράσταση του «Αμλετ» στο παρισινό Οντεόν και
ερωτεύεται παράφορα την αγγλίδα ηθοποιό Χάριετ Σμίθσον, η οποία κρατά
τον ρόλο της Οφηλίας.
Ο Μπερλιόζ πέτυχε τελικά να κατακτήσει την «Οφηλία» του την οποία παντρεύτηκε
το 1933, αλλά ποτέ δεν κατανίκησε τον εθισμό του στο όπιο. Αξίζει να σημειωθεί
ότι το όπιο ήταν το πλέον διαδεδομένο ναρκωτικό της εποχής εκείνης και η χρήση
του δεν θεωρούνταν επιλήψιμη. Παραγόμενο από τους ανώριμους σπόρους ενός
είδους παπαρούνας, το όπιο περιέχει μια σειρά ουσίες που ανήκουν στην
κατηγορία των αλκαλοειδών, όπως μορφίνη, κωδεΐνη και παπαβερίνη. Ιατρικώς
χρησιμοποιείται σαν υπνωτικό και παυσίπονο, ενώ κατά τον 19ο αιώνα πολλοί
ποιητές το έπαιρναν για να αυξήσουν τη δημιουργικότητά τους και να απαλλαγούν
από το στρες. Το πέτυχαν άραγε; Είναι αδύνατο να μετρηθεί η συμβολή του οπίου
ή των άλλων ουσιών στην καλλιτεχνική δημιουργία. Το μόνο που μπορούμε σήμερα
να κάνουμε είναι να εκτιμήσουμε επακριβώς την επίδρασή τους στον ανθρώπινο
οργανισμό και να συστήσουμε την αποφυγή τους!!!
