PIBWL prezentuje:

Uzbrojenie polskich pojazdów pancernych 1918-39 - część II

	[ Strona główna / Polska broń pancerna ] [ Pociągi pancerne ] [ Oddziały pancerne ] [ Steel Panthers ] [ Linki ]
	© Michał Derela, 2002	Aktualizacja: 18. 05. 2003

Część I		Część II
Karabiny maszynowe		Działka czołgowe
- 7,92mm wz. 08 (Maxim) - 8mm wz. 14 (Hotchkiss) - 7,92mm wz. 25 (Hotchkiss) - 7,92mm wz. 30 - inne karabiny maszynowe - dane karabinów maszynowych - amunicja 7,92x57mm		- 20mm wz. 38 FK-A - 37mm wz. 18 (SA-18) Puteaux - 37mm wz. 36, wz. 37 Bofors - 47mm Vickers QF - 47mm wz. 25 Pocisk
		Artyleria pociągów pancernych

Porównując przebijalność pancerza różnych broni należy mieć na względzie, że wyniki mogą nie być automatycznie porównywalne, zwłaszcza, jeœli dane pochodzą z innego źródła, a wszystkie warunki testu, zwłaszcza kąt nachylenia i jakość pancerza, nie są identyczne.

Działka czołgowe

Pierwsza próba zastosowania działka kalibru 20mm w polskiej broni pancernej miała miejsce w 1935 roku, kiedy to zakupiono w Szwajcarii 4 samopowtarzalne działka 20mm (karabiny przeciwpancerne) Solothurn S18-100. Jedno z nich następnie zamontowano i testowano w tankietce TKS. Próba ta wykazała celowość uzbrojenia tankietek w automatyczne działko tego kalibru.

Po prawej: działko Solothurn zamontowane w tankietce TKS (można je odróżnić od nkm FK-A po krótszej lufie i nieco innym zamocowaniu broni w jarzmie). [źródło 4]

---

20 mm wz. 38 model A (FK-A)

Broń ta, klasyfikowana przed wojną jako najcięższy karabin maszynowy (nkm), została skonstruowana w 1937 roku w Fabryce Karabinów w Warszawie przez inż. Bolesława Jurka (od skrótu Fabryki Karabinów pochodzą spotykane oznaczenia tej broni: FK model A, FK-A lub FK wz.38). Inicjatorem prac nad polskim działkiem 20mm było lotnictwo, następnie postanowiono, że projektowana broń ma spełniać także wymagania broni pancernej i piechoty, do obrony plot i ppanc (ostatecznie lotnictwo zrezygnowało z modelu A).

Prototyp nkm-u model A na podstawie przeciwlotniczej. [źródło 4]

Prototyp nkm-u model A zbudowano w listopadzie 1937. Dla potrzeb broni pancernej został oceniony jako lepszy od testowanych konstrukcji zagranicznych Oerlikon i Madsen. Oceniono, że ma on prostą konstrukcję, jest celny, prosty w użyciu i pewny w działaniu, oraz ma lepszą przebijalność od testowanych działek zagranicznych, gdyż przebija te same blachy pancerne z odległości średnio o 200 metrów większej. W 1938 roku nkm model A został w ograniczonym zakresie zaakceptowany na uzbrojenie broni pancernej i ewentualnie obrony przeciwlotniczej, do czasu zakończenia prac nad nowo opracowywanymi udoskonalonymi modelami nkm-ów (modele C i D). Dla zastosowania jako broni plot opracowano dla niego lekką i ciężką podstawy trójnożne.

Modelowa tankietka TK przebudowana i uzbrojona w nkm FK-A [źródło 4]

W maju 1939, po licznych zmianach koncepcji, postanowiono przezbroić w nkm-y pierwszej serii 80 tankietek TKS i 70 TK. Rozważano przezbrojenie w nie docelowo wszystkich tankietek. Przezbrojenie tankietki TKS wymagało jedynie niewielkich zmian w pancerzu, natomiast przezbrojenie tankietki TK wymagało przebudowy przodu nadbudówki (dobudowy wykuszu, podobnego jak w TKS). Nkm 20mm miał stanowić również uzbrojenie lekkiego czołgu 4TP (PZInż.140) (sprzężony z km wz.30) i czołgu pływającego PZInż.130, które jednakże nie zostały skierowane do produkcji.

W latach 1938-39 złożono zamówienia na 200 nkm, z terminem dostawy na luty 1940. Produkcję seryjną nkm-u uruchomiono w rozbudowanej w tym celu fabryce firmy Zieleniewski S.A. w Sanoku. Lufy dostarczał zakład Stowarzyszenia Mechaników Polskich z Ameryki w Pruszkowie. W 1939 roku prowadzone były pośpieszne działania w kierunku jak najszybszego uruchomienia i skoordynowania produkcji nkm-ów, jarzm, lunet celowniczych i elementów pancerza. Pierwsze 10 nkm-ów dostarczono w maju 1939, kolejne w lipcu. Do wybuchu wojny zdołano wyprodukować około 50 nkm-ów, z których najprawdopodobniej jedynie 24 zdążono zamontować przed wybuchem wojny w pierwszej serii przezbrajanych tankietek TKS (być może było ich w rzeczywistości nieco mniej). Na przełomie 1938 i 1939 roku zabudowano nkm na egzemplarzu modelowym tankietki TK. Nie są znane dalsze losy tego pojazdu (być może był on zbudowany częściowo z miękiej stali?). Do 25 sierpnia 1939 planowano przezbroić w ten sposób 16 tankietek TK, lecz brak dowodów, żeby zrealizowano to zamierzenie.

20mm nkm model A działał na zasadzie krótkiego odrzutu lufy. Strzelał ogniem pojedynczym lub seriami. Zasilanie z magazynków płaskich na 5 naboi (w opracowaniu były magazynki na 10 naboi). Nkm dla broni pancernej wyposażony był w kolbę i celownik lunetkowy.

Amunicja była opracowana w Polsce, wzorowana na amunicji nkm Solothurn. Dostępne opracowania nie podają wymiarów naboju, lecz wydaje się, że był on wymiarowo identyczny, jak tzw. "długi" nabój Solothurn 20x138mm (według jednej z relacji, w toku walk zastosowano do nkm-u niemiecką amunicję działka 2cm Kwk-38, która również była identyczna z Solothurn). Opracowano naboje przeciwpancerne:
- z pociskiem wybuchowo - świetlnym, z zapalnikiem dennym - PWS,
- z pociskiem zapalająco - świetlnym - PZS,
oraz z pociskiem ćwiczebnym PC i ćwiczebno - świetlnym PCS.
 Ponadto dla celów przeciwlotniczych opracowywano naboje z pociskiem wybuchowo - świetlnym, z czułym zapalnikiem - LWS oraz z pociskiem ćwiczebnym LC i ćwiczebno - świetlnym - LCS, jak również magazynki bębnowe na 15 i 100 naboi.
Do września 1939 zamówiono około 90.000 nabojów przeciwpancernych dla tankietek wyposażonych w nkm.

Masa broni - 57,8 kg, masa lufy bez hamulca wylotowego - 20,2 kg, masa hamulca wylotowego - 1 kg.
Długość karabinu z hamulcem wylotowym - 2015 mm, długość lufy z hamulcem wylotowym - 1470 mm, szerokość broni wraz z rączkami zamkowymi - 202,5 mm. Donośność - ok. 7000 metrów. Maksymalna prędkość początkowa pocisku - 858 m/sek., szybkostrzelność teoretyczna - 320 strz/min.

37mm wz. 18 (SA-18) Puteaux

Francuskie krótkolufowe działko półautomatyczne Puteaux SA-18, pochodzące z pierwszej wojny światowej. Była to prosta, lecz dość niezawodna i celna broń, o sporej szybkostrzelności, strzelająca płaskotorowo. Przeznaczone było głównie do zwalczania piechoty i gniazd broni maszynowej, na skutek niskiej prędkości wylotowej jedynie w niewielkim stopniu nadawało się do celów przeciwpancernych. Przebijalność pancerza była słaba, ale w praktyce działko okazało się zdatne do zwalczania większości lekkich pojazdów pancernych przeciwnika w 1939 roku z bliskiej odległości (do 500 m). Działko obsługiwane było przez jednego żołnierza, cechowało się łatwością obsługi, zacięcia były rzadkie.

Długość lufy 21 kalibrów (L/21). Szybkostrzelność maksymalna 15 strzałów na minutę, praktyczna - 10 strz/min. Otwarcie zamka, wyrzucenie łuski i napięcie iglicy następowało automatycznie (działko półautomatyczne). Broń naprowadzana była na cel przez strzelca za pomocą kolby naramiennej, wyposażona była w celownik lunetkowy o powiększeniu x1,5.

W polskiej broni pancernej działko wz.18 Puteaux używane było początkowo w czołgach lekkich FT-17 i czołgach ich rodziny (ok. 100-120 działek), oraz w 6 samochodach pancernych Peugeot. Następnie, w działko to uzbrojono około 30 samochodów pancernych wz.28, przebudowanych następnie na samochody pancerne wz.34, oraz 10 samochodów pancernych wz.29. W czołgach FT-17 i samochodach wz.28 działka te montowane były w prostokątnych jarzmach kardanowych, w samochodach wz.29 - w okrągłych jarzmach uniwersalnych. W latach 1933-35 w działka te eksperymentalnie przejściowo uzbrojono kilka dwuwieżowych czołgów Vickers E oraz prowadzono próby z tankietką TKS. Wreszcie, działka wz.18 (w odmianie SA-18 m.37) stanowiły główne uzbrojenie zakupionych w 1939 roku 50 czołgów lekkich Renault R-35 i 3 Hotchkiss H-35, zamonotowane w wieży typu APX-R, sprzężone z km 7,5 mm wz. 31 Châtellerault.

Wnętrze wieży APX-R czołgu R-35. Od lewej widoczne: lunetka celownicza, zamek działka 37mm SA-18 i karabin maszynowy wz.31 (Mle 1931). Kliknij żeby powiększyć.
Używano nabojów z francuskimi pociskami, najprawdopodobniej: - przeciwpancerny wybuchowy (APHE) Mle 1892 - burzący (HE) Mle 1916 Możliwe, że razem z czołgami R-35 dostarczono pociski ppanc Mle 1935 i burzące Mle 1937

- Pocisk ppanc Mle 1892:

prędkość wylotowa - 388 m/s, masa - 500 g, w tym 15 g materiału wybuchowego. Przebijalność pancerza - 12 mm na odległości 0 metrów.
(Wg. źródła [3]: masa pocisku - nie sprecyzowano, którego - 560 g, prędkość - 495 m/s i przebijalność: 12 mm /500 metrów; według innego źródła: masa 527 g, przebijalność: 15 mm /500 metrów. Jednakże, dane podane powyżej wydają się najbardziej wiarygodne).

- Pocisk burzący Mle 1916:

prędkość wylotowa - 367 m/s, masa - 555 g, masa materiału wybuchowego - 30 g, donośność - około 2500 m.

- Pocisk burzący Mle 1937:

prędkość wylotowa - 440 m/s, masa - 555 g, masa materiału wybuchowego - 56 g.

- Pocisk ppanc rdzeniowy (APCR) Mle 1935 (według innych źródeł był to pocisk ppanc z czepcem ochronnym i balistycznym - APCBC):

prędkość wylotowa - 600 m/s, masa - 390 g, przebijalność pancerza - 21 mm na odległości 400 metrów.

Pierwszą partię 50 armat czołgowych wz. 37 zamówiono w marcu 1937 roku, drugą partię 61 sztuk w kwietniu 1938. Łącznie przed wybuchem wojny wyprodukowano 111 armat, które zamontowano w 108 jednowieżowych czołgach 7TP, oraz w prototypach czołgów 9TP i 10TP. Nie jest jasne, czy zbudowano przed wybuchem wojny jakieś działka z kolejnej zamówionej w kwietniu 1939 serii. Armaty montowane były w wieżach projektu Boforsa, ulepszonego w Polsce. Wyposażone były w celowniki teleskopowe wz.37C.A. i celowniki peryskopowe wz.37C.A., produkowane przez Polskie Zakłady Optyczne (celownik peryskopowy był wzorowany na kostrukcji Zeissa). Celownik teleskopowy służył do strzelania ze stojącego czołgu, a peryskopowy do strzelania podczas jazdy. Armata była naprowadzana za pomocą przekładni ręcznej i odpalana za pomocą spustu nożego.

Przekrój wieży czołgu 7TP z armatą wz.37 [źródło 7].

Również nieco zmodyfikowane armaty ppanc wz. 36 znalazły w broni pancernej zastosowanie jako uzbrojenie dwóch prototypowych lekkich dział samobieżnych TKS-D. Według pierwotnego projektu armata mogła być montowana w odkrytym przedziale bojowym TKS-D, lub na holowanej przez ten pojazd lawecie (drugi sposób zarzucono jednak w praktyce, na rzecz holowanej przez pojazd przyczepki amunicyjnej). Armata ta miała stanowić uzbrojenie również projektowanego działa samobieżnego PZInż.160 (rysunek).

Z lewej: widok przez otwarty tylny właz prototypowej wieży dla czołgu 7TP (seryjne wieże nie miały już włazu z tyłu). Widoczne są od lewej: celownik peryskopowy, chwyt km-u wz.30, celownik teleskopowy, osłona zamka działka 37mm wz.37 i rynna do łusek oraz peryskop obserwacyjny dowódcy. Podobną konfigurację miały wieże seryjne.  Po prawej: działko wz.37 i km wz.30 wymontowane razem z jarzmem. [Zdjęcia - źródło 7]. Kliknij żeby powiększyć.

Armaty wz.36 i wz.37 miały zamek klinowy. Otwarcie zamka, wyrzucenie łuski i napięcie iglicy następowało samoczynnie (armaty półautomatyczne). Długość lufy - 1665 mm = L/45 (1736 mm z hamulcem wylotowym). Szybkostrzelność praktyczna - 10 strz/min (działko w wersji czołgowej być może nieco mniej, z powodu trudniejszej obsługi w wieży czołgu).

Używano nabojów z pociskami:
- przeciwpancerny (wybuchowy) (APHE)
- przeciwpancerny smugowy (AP-T)
- odłamkowo-burzący (HE-Frag)

- Pocisk ppanc:

prędkość początkowa 800 m/s (wg danych szwedzkich - 870 m/s); masa - 0,7 kg, w tym 15 g materiału wybuchowego, masa naboju - 1,45 kg. Zapalnik denny bezwładnościowy.

- Pocisk odłamkowo-burzący:

masa materiału wybuchowego - 48g, zapalnik uderzeniowy w głowicy. Donośność maksymalna: 7100 m.

Odnośnie przebijalności pancerza, dane są rozbieżne. W każdym razie, armaty ppanc wz. 36 i wz. 37 mogły skutecznie zwalczać każdy z pojazdów pancernych używanych w 1939 roku, na odległościach do 1 km.

Przebijalność według źródła [7]:

- przy prostopadłej płycie pancernej:

60mm na 300m, 48mm na 500m, 30mm na 1000m, 23mm na 1500m, 20mm na 2000m;

- przy kącie trafienia 30° (płyta pancerna nachylona pod kątem 60° od pionu?):

40mm na 100m (tą wartość podaje także źródło [6]).

Przebijalność według danych szwedzkich i fińskiej instrukcji:

- przy płycie pancernej nachylonej pod kątem 30° od pionu:

40mm na 300m, 33mm na 500m, 18mm na 1000m.

Spotykane są również wartości: 40mm na 500m; 25mm na 1000m.

Było to angielskie działko czołgowe, stanowiące uzbrojenie czołgów oferowanych na eksport, m.in. jednowieżowej odmiany czołgu lekkiego Vickers E Typ B (Alternative B). Nie były używane przez armię brytyjską. Działka te zostały zakupione w 1934 roku przez Polskę łącznie z 22 wieżami czołgowymi odmiany Vickers E Typ B. Wieże te posłużyły następnie do zmodernizowania polskich dwuwieżowych czołgów Vickers E Typ A do standardu jednowieżowego Typ B.

Niestety, w literaturze jest niewiele informacji o tym działku. Prędkość wylotowa pocisku ppanc - 488 m/s, prędkość wylotowa pocisku odłamkowego (HE) - 302 m/s, masa pocisku - 1,5 kg. Przebijalność pancerza - 25 mm na 500 metrach, zasięg (pocisku odłamkowego?) do 6 km. Szybkostrzelność - do 10 strz/min. Długość lufy wynosiła szacunkowo około L/18. Amunicja składała się z pocisków przeciwpancernych (wybuchowych?) i odłamkowych. Celownik lunetkowy po lewej stronie działka.

Przekrój czołgu Vickers Mk.E typ B - w wieży działko 47mm (w oparciu o rysunek M. Bariatyńskiego).

47mm wz. 25 Pocisk

Armata ta zaprojektowana została w Zakładach Amunicyjnych "Pocisk" SA w 1925 roku na konkurs na działko piechoty. Była to całkiem udana konstrukcja - pierwsze nowoczesne działo zaprojektowane w Polsce. Nie została jednak wprowadzona na uzbrojenie, gdyż w 1930 zrezygnowano z wyposażenia polskiej piechoty w specjalne działka piechoty, a ponadto jej przebijalność pancerza uznana została za niewystarczającą. Ze zbudowanych kilku sztuk armat, 4 zostały natomiast w 1932 zamontowane na 4 eksperymentalnych lekkich działach samobieżnych TKD na podwoziu tankietki (nieopancerzonych). Pojazdy te uczestniczyły w licznych manewrach oraz w zajęciu Zaolzia w 1938 roku. Nie jest znane ich użycie w 1939 roku.

Prototyp działka piechoty 47mm wz.25 "Pocisk" - i lekkie działo samobieżne TKD. Kliknij żeby powiększyć.

Armata wz.25 miała zamek półautomatyczny, odchylany. Szybkostrzelność - do 16 strz/min. Celownik panoramiczny Goertza. Kąt podniesienia - w TKD: -12 +23°.

Opracowano do armaty naboje z pociskami: przeciwpancernym wybuchowym (APHE), burzącym (HE) oraz kartaczem.

- Pocisk ppanc:

prędkość początkowa 400 m/s, masa - 2,08 kg, z tego 42 g materiału wybuchowego (30 g trotylu i 12 g kwasu pikrynowego). Przebijalność pancerza: 20mm na 1025m (?).

- Pocisk burzący:

prędkość początkowa 365 m/s, masa - 1,94 kg, z tego 128 g materiału wybuchowego (100 g trotylu i 28 g kwasu pikrynowego). Donośność maksymalna 6500 m.

- Kartacz:

masa - 2,46 kg.

Góra

Na przełomie lat 20- i 30-tych armaty wz.02/26 wprowadzono na uzbrojenie pociągów pancernych, zastępując nimi uprzednio stosowane oryginalne armaty wz. 02 i armaty innych wzorów. Dziesięć zmobilizowanych w 1939 pociągów pancernych uzbrojone było łącznie w 25 armat wz.02/26, kilka dalszych armat znajdowało się w wagonach rezerwowych. Armaty były montowane w wieżach wagonów artyleryjskich pociągów pancernych na skróconych oryginalnych łożach, lub na podstawach okrętowych.

Używano kilku rodzajów amunicji, między innymi:
- szrapnel wz. 1897 (masa 7,25 kg),
- granaty:
stalowe wz. 15 (masa 5,225 kg bez zapalnika, z tego materiał wybuchowy 0,78 kg),
stalowe wz. 17 (odpowiednio: 5,97 /0,66 kg),
stalowo-żeliwne wz. 18 (6,375 /0,435 kg),
- granaty pancerne (pociski ppanc wybuchowe) wz. 10 (masa 6,4 kg, z tego materiał wybuchowy 90 g).
Prędkość początkowa pocisków - ok. 529 - 600 m/s. Granat pancerny wz.10 miał przebijalność pancerza około 60mm.

Dane armaty 75mm wz. 02/26: donośność maksymalna 5000-10700 m (zależnie od rodzaju pocisku); długość lufy 30 kalibrów; zamek śrubowy; szybkostrzelność - do 10 strz/min; obsada - 6-7 artylerzystów; kąt podniesienia (w pociągach pancernych) - 11°.

Było to działo konstrukcji czeskich zakładów Skody, produkowane na licencji również w Polsce. Haubica ta była używana w pułkach artylerii lekkiej dywizji piechoty. W 1939 roku na stanie Wojska Polskiego znajdowało się ich około 900, z czego 13 na uzbrojeniu części spośród zmobilizowanych w 1939 pociągów pancernych (nry: 11, 12, 14, 52, 53, 54, prawdopodobnie także 15 i 55). Dalsze kilka haubic znajdowało się w wagonach rezerwowych.

Używano kilku rodzajów amunicji rozdzielnego ładowania, w tym:
- szrapnele (masa 11,97-13,5 kg),
- granaty (masa 13,9-16 kg), m.in granat wz. 28 (masa 15,8 kg) i granat wz. 31 (masa 14,4 kg).

Dane haubicy 100mm wz. 14/19P:
donośność maksymalna 9600 - 9800 m; masa pocisku - 12-16 kg; długość lufy - L/24; maksymalna szybkostrzelność - 8 strz/min; obsada - 7; kąt podniesienia -8 +48°; prędkość początkowa pocisków - 366-415 m/s.

Góra