U izvanrednoj biografskoj knjizi „Zlatni život u jarku” Danijel Farson, praunuk Brema Stoukera sem, naravno, glavnog graditelja opisane biografije Frensisa Bejkona vrlo često pominje Grema Saderlenda, velikog slikara i savremenika utvrđujući, između ostalog, dvovekovnu paradigmu umetničko-istorijskog krstastog svoda koji, vrednosno natkriljujući dva veka, markira odrednicu o tome da su Konstejbl i Tarner dva najveća engleska slikara devetnaestog a Bejkon i Saderlend dva najveća engleska slikara dvadesetog veka. U pomenutoj knjizi, koja i analitično ali i dramatično, do analitičke psihodeličnosti sledi buran Bejkonov život Saderlend se pominje kao, uslovno rečeno, manje dramatična i manje psihotična i incidentna „biografska struktura”, čak se može reći kao antipod u vanumetničkim gestovima, neko ko je svoja iskušenja i vizije svesno dozirao u socijalnim i egzistencijalnim okolnostima ali je, ne manje nepoštedno po sebe, sledio svoju umetničku misiju. Reč je, naravno, o onom misionarstvu koje je iz subjektivne matrice raskivalo deo po deo naučene i akademske armature da bi se, u odnosu na tradiciju očistila vizionarska supstanca, poosobila, preuzela sadržajno-brutalnu meru u transpoziciji pojedinačnog i kolektivnog vremena, prostora, mitova, fenomena i neuroza.
Tako se, ponovo pokazalo, da je autentičnost nečije kreacije raskid ličnog identiteta sa shvatanjem da je intimna, stvaralačka biografija zapis o tajnoj instrukciji, autoreferencijalnosti i samopomoći i pukim shvatanjem ili neshvatanjem okoline u celom tom uzbudljivom haosu. Za razliku od Bejkona koji se nije libio da to i formuliše kao „san i krik očaja” ili verovanjem u reč NIŠTA, Grem Saderlend (1903-1980) kao da je sklopio intimni pakt s okolnostima života i grimasama vremena prizivajući sadržajne incidente samo u koordinate tela i ateljea, kože i crteža, duha i Sveta, slobode i vizije. Međutim, budući da ovaj zapis nije u smeru enciklopedijsko vrednosne varijacije primarnih i sveukupnih vrednosti slikarstva Grema Saderlenda, već je usmeren na reverzibilnost poetičko-likovnog i poetičko-pesničkog i to u konkretnom povodu vezanom za ilustracije Apolinerovog „Bestijarija” sada i na ovom mestu, sledićemo samo one znake u kojima dva umetnika u istom vremenu, bez obzira na globalni raspad humanih egzaltacija, „trpe” svoje vizionarstvo ne kao instrukciju već kao konstrukciju i to one slike i onog stiha opstanka od kojih i začinje vizija a to je sveto zatočeništvo u ličnoj utopiji. Naime, pesnik koji je iz rova video cveće u raspadnutom svetlu raketa, pitoreskni mizanscen s oficirima i vojnim kuvarima i koji čak i posle duge noći na frontu, noći koja je vriskala kao žena koja se porađa, između ostalog, inicira i takav status versičke likovnosti koji je pesničkoj slici podredio goli iskaz a među brojnim porukama, u zaumlju i pamćenju ostavio svetli trag i transcendentalnu okolinu, ono što je u surovo poetičkoj, subjektivnoj verziji slikara podsticaj da se odmrzne osnovni crtež i slika, gvaš, manje ili više obojena grafika.
Ciklus „Bestijarij” Apoliner je napisao u vreme intenzivnog druženja sa slikarima kubistima Pikasom, Brakom, Mecingerom, Pikabijom, Difijem a objavljen je 1911. godine u malom tiražu od 120 primeraka, dok je svoje ilustracije Saderlend radio tokom 1978. i 1979. godine. Ono što je u pesničkoj transpoziciji mitskih i ne samo mitskih životinja Apoliner artikulisao kao poetsko intelektualnu igru sa zagonetnim i iskonskim sazvežđem animalističkih uzoraka na širokom prostoru od osenčene elegičnosti do oporog pesničkog aforizma slikar Saderlend u uvodnom, autopoetičkom tekstu objašnjava kao produkt onoga koji je „zarobljenik teksta”. U uvodnoj belešci za ovu susretnu imaginativnu građevinu dva takva umetnika kao što su Apoliner i Saderlend, Đulio Karlo Argan kreće upravo iz pozicije definisanja vizionarskog uz tvrdnju da je „vizionarska umetnost kategorija dijametralno suprotna od realizma a, opet, paradoksalno, paralelna s njim. Grem Saderlend je slikar vizionar; njegovi duboki koreni su u mesijanskom romantizmu Vilijema Blejka.”
Argan dalje vrlo sistematično i precizno utvrđuje osobene rezultate i ostvarenja koje je slikar dosegao upravo u toj sadržajnoj kompaktnosti, u toj sferi vizionarske koegzistencije Slike i Reči u kojoj se ne vidi podanička ilustrativnost već igra demijurga između zemlje i raja. Figurativni detalji iz najproživljenijeg su dela slikarskog iskustva, iz njegove lične, kriptografske ostavštine i dostojanstveno su prinete kao stvaralačke žrtve, bez ustezanja i ispraznog idolopoklonstva pa se, tako, spram stihova i ritma koji uramljuje skoro pitome semantičke epiloge predočavaju slike s drugog kraja istog veka, sa onog kraja gde se vizije ne nahode pred neorenesansnim ili antičkim a simboličkim nasleđem već skoro opominjujućim nadrealnim i ponekad, apokaliptičnim amblemom pa se iz pesničke personifikacije, na primer, zmija iskrada iz asocijativnog polja sa Evom, Euridikom i Kleopatrom i uznosi se kao krivudava, uspravljena, šarena ledenica iz čijih se otrovnih ustiju iskradaju strelice iznad sveta od ostatke Prirode i detalja arhitekture. Pesnikova muva sva od reminiscentnog norveškog snega u slikarskoj se paradigmi kadrira iznad nekog kvazi predela sličnog pustoj ordinaciji pod golim nebom. Sirena koja se u pesničkom tekstu skoro intimistički priziva iz srca noći u „likovnom stihu” je putena, blago kubistička figura koja puzeći razmiče sedimente prostora, teži nekom polomljenom detalju i spram paralelnih linija i tamne pozadine kao od zvezdanih grafita nosi na sebi odlike svoga tela kao prtljag a ne svojstvo, otvorenih usana kao da izgovara tihu molitvu ili samo glasno diše. A tako je i u ostalim suptilnim „metafizičkim parovima” koje začinju Zec, Leptir, Kornjača, Lav, Miš, Ibis i ostali.
Spoj ovih vizija tako snažnih i autentičnih znakova uzrokuje i to da umesto idejnog prefiksa, kod pesnika gde životinje imaju mitsko na likovnoj signaturi te iste životinje imaju psihološko. Asocijativni supstrat razmenjen je ovim poslanstvom divljinom boja i nijansi i - kako to kaže u svom tekstu već pomenuti Argan - ova pesničko-slikarska tvorevina jeste „simultani poziv na nezaborav”. Dok se Apoliner još nada da se u refleksiji i personifikaciji može pronaći humanoidno zrnce preostalo od pamćenja instinkta sve do pronalaska ljubavi i u konkretnom nevremenu, dotle Saderlend kao veliki duh umiruće Evrope, pored reciklirane hipersenzitivnosti, sa drugog kraja istog veka priziva animalno kao šifriranu poruku o tome da vizije više nisu dnevni san. Priziv svetla i sveta iz raspale granate ili iz kaplje ljudske krvi na blatnjavom dnu rova, iz tako već starinskih ratova na slikarskom papiru samo je predznak drugačijih larvi koje žive u podzemlju. Vizije opstojavaju da bi se razlikovale od onoga što nam čula citiraju a svest kratkoročno preporučuje.

Pustoš prerasta
Okvir prostora.

Na ličnoj karti,
Neki zapisani, neki upamćeni
Mirni su događaji.

Nekoliko puta sam pokušao
Da odustanem.

Kolose moj,
Nahoče moje.

Kako možeš sve ovo
Jednim pogledom
Ovekovečiti?

Sklad

Svet čezne za mudrošću, draga.
Ovih dana nikuda ne odlazim.
Tako, čitam legende o kraljevima.
O načinu da se ne umre.
Da se ne nestane, draga.

(Iz knjige „Jednostavno pismo”, Narodna biblioteka „Stefan Prvovenčani”, Kraljevo, 2003)

Tomaž Šalamun (1941) u krugu nespornih književnih činjenica slovi za velikog slovenačkog pesnika, koga njegove pristalice, naročito, urednici književnih poredaka i vrednosti, uzdižu među velikane evropske poezije. Razloge za to uzdizanje njihovi inspiratori tražili su u posebnostima Šalamunovog pesničkog govora, koji je uvek, od njegovih prvih knjiga: Poker (1966) i Amerika (1972) bio u diskurzivnom savezu sa onim likom mišljenja koje je u taj govor unosilo neposrednost intelektualnih, ontoloških i egzistencijalnih promena aure, koju filozofi novog veka nazivaju „pogledom na svet”, a koje su svoj metaforički humus najbrže nalazile u jeziku. U njegovom duhu Poezije. U (r)evoluciji sintaksičkih pristupa pesničkoj slici. NJenom figurativnom habitusu. I dijalogu sa sasvim ličnim doživljajem sveta. Sveta „balada” i „maski”. Živih rana. I još življih sokova. Onih pred kojima pesnik treba prvo da se samonacrta, autoportretiše, da bi ih dublje osetio. U njihovom sugestibilnom horizontu. Kako u „pismu”, tako i u „reklamama” svog vremena. Na „kontinentu Mandeljštama” u čijim modernim navikama saputnici hodaju i promiču „goli do pojasa”.
U knjizi „Balada za Metku Krašovec”, a u prevodu Milana T. Đorđevića sa slovenačkog, Šalamun i dalje prati dah svoje utabane pesničke staze. Dah nepredvidivog disanja jezika. Govora „praznine kao začetka svega”. A koja mu, kako se o njoj esejmorfno izrazio Emil Filipčić, omogućava da stoji na njoj, na njenoj metafizičkoj telesnosti, siguran kao na kakvom betonu. Iz „tamnih fioka” te „pratnje”, kroz koju „noć obliva zemlju osmehom”, Šalamun je dearhivirao osmeh svog autoportreta. Samopropitivanje s olovkom u ruci, koje je putopis njegove duše. Putopis misli o: smrti, ocu, kazni, mirisu srebra, letu ptice... Ali i o „pitanjima hronične smrti”. U kojoj je „samoća pucanj u prazno”. Fotografije čije kopije potope svakog vratara. Praznine, kao i osmeha. LJude, koji „ne znaju pravu meru”, kojima Šalamun poručuje da „crtaju bajke” na čijim će slikama on, za kaznu, stajati. Kao „zaostali dah proleća”. Na kojima će se predati mislima „da samo Bog postoji”, dok su „duhovi utvara”. Slepe senke mašina koje pokrivaju poljubac, i to ne samo Judin. Ispod koga se samo smrt (smrt je samo moja smrt) ne deli.
U ovoj „baladi” Metka Krašovec je adresa sentimentalizma jednog „strašnog” potražioca. Onog koji „traži bezuslovnu ljubav i potpunu slobodu” za svoja uživanja. Asimetrična, pa čak i ekscentrična u „običajnom pravu” umetnosti i njene „emocionalne istorije”. Među kojima je, od svih, najveće ono kada se „gubi svoja smrt”, smrt, recimo, poezije. Ali i smrt sociologiziranog sećanja. Jedne nostalgije prohujale sa „začuđenim očima”. Sa „škrabotinama na koži zemlje”. Sa tetovažama sokova srca. U luku „prasećanja” kao u pepelu ove „kutijice” stihova za Metku Krašovec. Uz važnu poetičku napomenu da je Šalamun i u toj „kutijici” ostao Šalamun. I kada se penje „merdevinama do istih mrkih mrlja blata”. I kada prepisuje svoje „fotografije u kretanju” na čijim poleđinama je zapisano da je „besmrtnost uvek nihilistička”.

Moj prijatelj cinik imao je tako kratkovidnu baku da sirota, ne samo što nije mogla pratiti TV-program, nego pokatkad nije mogla skužiti u kojem se dijelu prostorije nalazi televizor. Jednom su je zatekli kako bulji u svjetlo četvrtastog bifea i daljinskim upravljačem pokušava pojačati ton, jer je bila i poprilično nagluha. Prodali su tad televizor i kupili veći, ali nije koristilo. Ova tužna obiteljska epizoda dovodi nas do svijesti o tome da se televizori proizvode u raznim dimenzijama, te da vam sa starošću treba sve veći konfekcijski broj. Ili sve manji, bivate li s godinama dalekovidniji. Najmanji televizor vidio sam prošle godine na moru. Imao je ekran od tekućeg kristala veličine 1,5 cm. Vestern koji sam na njemu odgledao doimao se kao Kišpatićeva priča iz života kukaca, a o tome tko je glumio dalo se samo s povelikom nesigurnošću nagađati. Nakon ovog mikroskopskog čuda, po veličini odmah dolaze televizori kakvi se ugrađuju u jahte i automobile. Kažu da su pojedine dionice američkih auto-puteva dekorirane olupinama automobila čiji su vlasnici na takvim televizorima ustrajali u namjeri da saznaju hoće li Lejkersi u posljednjim sekundama dostići prednost Boston Celticsa. Po našim domovima ugnijezdili su se televizori srednjih konfekcijskih brojeva (od 36 do 64). Kad ugasiš takav televizor bogatiji si za spoznaju da glupost ostaje glupost, bez obzira koliko ima centimetara po dijagonali. Mamutski supertelevizori koji imaju ekrane veće od jednog metra u nas su veoma rašireni, i to po izlozima konsignacijskih prodavaonica, gdje ih drže jedno vrijeme, a potom ih vraćaju u NJemačku ili Japan. Takvi televizori obično imaju priključenu kameru, pa pred izlogom imaš priliku ošacati sebe sama kao junaka „velikog malog ekrana”. Držim da je upotrebna vrijednost ovako instaliranih televizora veća no što se obično misli. Pravilan uvid u vlastiti lik može te navesti na mnoge korisne akcije, na dijetu, promjenu frizera ili sakoa čiji su se laktovi već opasno istanjili.

(Iz knjige „RANI DANI - kako smo odrastali uz filmove i televiziju”, Gradska narodna biblioteka „Žarko Zrenjanin”, Zrenjanin, 2002)

Od prvog leta avionom, koji su 17. decembra 1903. godine ostvarila braća Rajt, protekao je samo jedan vek. U tom vremenskom razdoblju čovečanstvo je osvojilo beskrajni plavi okean i stiglo do meseca” - kaže u predgovoru svoje ilustrovane hronologije “Vek avijacije” istoričar i svestrani vazduhoplovac Čedomir Janić.
Žureći da predupredi jubilej, Janić je hronologiju završio u novembru predstavivši čitaocima više od veka bogate letačke istorije sveta. Čoveku koji je decenije proveo u istraživanju istorije letenja, a više od 30 godina bio direktor Muzeja vazduhoplovstva u Beogradu, ovo svakako nije predstavljalo problem. Tu povest koja je paralelno tekla sa sveopštim razvojem čovečanstva autor je obojio slikama, crtežima i fotografijama najvažnijih događaja, letelica i ljudi čije su pojave uveliko doprinele da se pre nekoliko nedelja prva letelica koju je izradio čovek nađe na površini tajanstvene planete Mars. Bogata galerija je poduprta kratkim tekstovima, gotovo fusnotama, iz čijih redova čitalac može da izvuče čitavo more informacija o tome kako je čovek krotio nebo iz godine u godinu. Više nego dovoljno za svakog ko oblast nimalo ne poznaje, a opet, sasvim zadovoljavajuće za armiju zaljubljenika u “gvozdene ptice” i njihovu istoriju.
Svoj put kroz koloplet revolucionarnih (ponekad i lucidnih) ideja, pionirskih vazduhoplovnih poduhvata, modela, inženjerskih trikova, uspona i padova, Janić ipak započinje željom starom koliko i ljudski um - željom za letenjem - i najstarijim legendama o ličnostima koje su osvajale prve komade neba. Od Ikara i Dedala, nordijskog heroja Vilanda, folklora američkih Indijanaca, kineskih zmajeva, preko ideja Rodžera Bekona i fantastičnih nacrta genijalnog Leonarda da Vinčija, te francuskih pustolova u džinovskim balonima, autor je uspeo da predstavi zbog čega je napor braće Vilbura i Orvila Rajta jednom morao da se isplati.
“Vek avijacije” slikom i rečju nadalje upoznaje čitaoca sa lavinom neumornih pokušaja da se obori prethodni rekord u zadržavanju iznad tla, prvim prostim letačkim komandama, motorima, pominjući svaki poduhvat koji je osvajanje neba pomerio bar za jotu.
Iako je ideja o uvođenju letećih sprava u ratna dejstva nastala još 1794. godine u francuskoj vojsci koja je balone s ljudskom posadom koristila za izviđanje, avioni su upotrebljeni u ove svrhe tek u oktobru 1911. godine u toku tursko-italijanskog rata. Autor čitaoca provodi kroz bogato poglavlje nove dimenzije ratovanja u kojoj avioni imaju jednu od presudnih uloga, razdvajajući avioindustriju nadalje na vojnu i civilnu.
Čedomir Janić je u svojoj hronologiji avijacije ostavio mesto za sve nacije čiji su napori doprineli razvoju aviona srazmerno njihovom uticaju, ostavljajući, ipak, prostora i za pionire i događaje sa naših područja. Dajući izbor iz načičkanih zvezdanih momenata svetske avijacije Janić daje kompaktan prikaz domaće avioindustrije koja je na momente bila “rame uz rame” s mnogo većim i naprednijim nacijama. Čitalac se, nadalje, sreće s razvojem mlaznjaka i raketa koje su čoveka spustile na Mesec, sve do razvoja najnovijih tehnologija koje udovoljavaju potrebama civilizacije u ekspanziji.
“Vek avijacije” Čedomira Janića, dakle, nije pokušaj da se od istorije avijacije napravi sveobuhvatna enciklopedija, već knjiga koja slikom i tekstom treba da podseti znalce i upozna nove generacije s večitim htenjem čoveka da obara granice koje sebi uspeva da postavi. Jednostavnim jezikom, bez opterećujućih tehničkih detalja i, većini ljudi, nerazumljivih inženjerskih skraćenica, autor je uspeo da stvori nadasve zanimljivo štivo koje se čita u dahu, od korice do korice. Hronologija ima još jednu vrednost. Listajući je, čitalac nepogrešivo stiče utisak o brzini razvoja avijacije koja se u poslednjem veku odvijala gotovo matematičkom progresijom, pitajući se na kraju šta će među oblacima zateći u narednih 20 godina. Plodna ljudska mašta i nedavne slike sa crvene planete pokazaće ono što je i sam autor uspešno pokušao “Vekom avijacije” - da čovekov genij ne priznaje granice kada je pokoravanje neba u pitanju.

Pred čitaocima se nalazi i prvi broj mesečnika “Aplauz”, koji je, budući da je njegov izdavač, AVG - Marinko Marić iz Minhena, u prvom redu namenjen populaciji mladih ljudi s eks-jugoslovenskih prostora koji danas žive u Nemačkoj. Ove nenormalno normalne novine, kako piše na koricama, izlaze na srpsko-hrvatskom jeziku, a obuhvataju razne oblasti, one koji mladi najviše prate i vole. Kako stoji u uvodniku urednika “Aplauza” Harisa Halilovića, redakcija ovog magazina osmislila ga je kao informativni i kulturno-zabavni magazin. Uz sport, nauku i pop-muziku, stranice “Aplauza” posvećene su i kulturi.
Pored pregleda aktuelnih filmova, tu je i intervju sa našim slikarem Miroslavom Cenićem, dok o savremenim tokovima u srpskoj književnosti piše Zoran Bognar i kao najznačajnije predstavnike navodi pesnike Dragana Jovanovića Danilova, Radivoja Stanivuka, Mariju Knežević, Anu Ristović i prozaiste Vladimira Arsenijevića, Gorana Petrovića, Zorana Ćirića i Petra V. Arbutinu. Objavljen je i razgovor sa nemačkom glumicom Amelijom Herceg Brandt, rođenom, inače, u Vršcu, a odraslom u Brčkom.
Magazin “Aplauz” najavljuje i “Kulturne dane Srbije u Minhenu”, program u okviru kojeg će tokom februara gostovati naši umetnici i bendovi. Najpre će 5. februara biti prikazan film “Profesionalac” Duška Kovačevića, potom se 11. februara priređuje književno veče na kojem će o pesniku Zoranu Bognaru govoriti Peter Handke, a 12. februara u Minhenu će se čuti zvuci Guče sa trubačem Bobanom Markovićem. Od 13. do 22. februara trajaće izložba strip-autora Saše Rakezića-Zografa. Rege-hard-rok bend “Eyersburn” iz Beograda gostuje 19. februara, a “Darknjood dub” 26. februara. Od 27. do 29. februara u Minhenu će gostovati i Ivan Grubanov koji će izvesti svoj performans.

Na levoj obali Save, pored poslednjih kuća sremskog sela Hrtkovaca, još su uvek vidljivi delovi zaravnjene uzvisine, zarasle u retko žbunje i nekošenu sasušenu travu. Sa sačuvanog, uskog, zaravnjenog platoa “puca” vidik na mačvansku stranu. Matica reke neprekidno podlokava lesnu osnovu lokaliteta. Kulturni slojevi stari više hiljada godina klize u mutnu vodu, nestaju nepovratno nepisane stranice minulih civilizacija. Gomolava, ta sremska Troja, sa moćnim kulturnim slojem od oko 6 m debljine, reprezentuje bogatstvo kultura neolita, eneolita, bronzanog doba, gvozdenog perioda, rimskog vremena i srednjevekovnog, preturskog, feudalnog društva. U stručnoj literaturi pominje se daleke 1898. godine. Prvo iskopavanje organizuje M. Vohalski, saradnik arheološkog muzeja u Zagrebu ravno pre 100 godina, dakle 1904. godine. Nalazi iz prvog iskopavanja mogu se i danas videti u vitrinama muzeja na Zagrebačkom šetalištu Zrinjevcu. Sondažna zaštita i sistematska iskopavanja vođena su sredinom i u drugoj polovini prošlog stoleća. U toku 25 kampanja iskopano je i registrovano na hiljade vrednih eksponata koji se čuvaju i izlažu u prostorijama Muzeja Vojvodine u Novom Sadu. Već u toku zemljanih radova objavljivani su godišnji izveštaji, sakupljana je interdisciplinarna građa, vršene su geološke, antropološke, osteološke, fizičko-hemijske analize - dobijene su dragocene informacije koje su omogućile objavljivanje monografija, studija, članaka, organizaciju simposiuma i “okruglih stolova”. Danas se Gomolava pominje u gotovo svim svetskim arheološkim leksikonima i citira u prestižnim evropskim i drugim časopisima. Na preko 4400 kvadratnih metara istraženo je nekoliko staništa iz praistorije i protoistorije. Prvi rimski kolonisti nastanili su se blizu Hrtkovaca na početku nove ere.
Najbolje, sa najviše podataka, su istražena praistorijska sela iz vinčanske kulture, eneolitske kostolačke grupe i perioda boravka keltskog plemena Skordiska.
Lokalitet Gomolava jeste jedno od izuzetno retkih nalazišta na kome može da se prati kontinuitet prelaska iz jednostavnijih u sve složenije ekonomske i socijalne strukture praistorijskih zajednica ne samo u Sremu već i na širokim prostorima jugoistočne Panonije.
U monografiji “Gomolava, naselja kasnog eneolita” autori knjige: Jelka Petrović i Borislav Jovanović objavili su višegodišnja istraživanja jednog od fundamentalnih problema u praistoriji: pitanje utvrđivanja geneze kultura bakarnog doba u karpatskoj kotlini. Građa sa kojom su raspolagali bila je impresivna i raznovrsna. Po prvi put u dugoj istoriji terenskih istraživanja, autori su morali hiljade raznovrsnih podataka da razvrstaju hronološki, stratigrafski, tipološki, geografski i kulturno. Po prvi put Petrovićeva i Jovanović postaju autori dela koje je postalo udžbenik za proučavanje zajednica badenske, kostolačke i vučedolske grupe u donjem delu srednjeg Podunavlja. Mada je ovaj period poznat kao pozni eneolit, u osnovnim konturama davno detektovan na osnovu iskopavanja u Panonskoj niziji i zapadnom Balkanu, u monografiji su izneti novi i do sada nepoznati podaci. Autori su utvrdili i dokazali da postoji kontinuitet razvoja od osnivačke faze naselja, u okviru kultura Boleraz-Černavoda III do kasne faze badenske grupe u južnoj Panoniji. Time su pisci uveli u diskusiju o poreklu badenske grupe nove ideje o ulozi supstrata Boleraz-Černavoda III kao direktnog etnokulturnog prethodnika. Na Gomolavi sada počinje novi civilizacioni period u okviru faze IIIa. Dolazi do dramatičnog i konačnog prekida sa neolitskim tradicijama u kulturnoj i socijalnoj interakciji unutar naselja i individua u zajednici. Mada se proces objedinjavanja većih teritorija u jednu celinu zapaža i prati u prethodnim Tisapolgar i Bodrogkerestur grupama, tek sa početkom badenske kulture Vojvodina je sastavni deo jedinstvene teritorije od Češke i Slovačke na severu do obala Save i šire zone ušća Save u Dunav na jugu.
Moćan i jedinstven kulturni sloj poznog bakarnog doba bio je prava riznica nalaza ostataka arhitekture, grnčarije, oruđa od bakra, kamena i kosti. Autori su iskoristili neponovljivu priliku da fiksiraju kontinuitet produženog života iz badenske u kostolačku grupu. Ujedno, Petrovićeva i Jovanović su na osnovu analize tzv. pokretnog i nepokretnog materijala ukazali na sve složenije forme življenja ili, popularno kazano, poboljšanje standarda stanovanja u tzv. Gomolava IIIb periodu. Za razliku od prethodnog vremena, sada stanovnici ubrzano grade kuće, “osvajajući” celu površinu brežuljka. Intenzivna građevinska aktivnost, na relativno ograničenom prostoru, uslovila je da se na jednom mestu može da prati razvoj cele kulture - od početaka do kraja, što je izrazito retka prilika. Gomolava postaje jedan od centara unutar veoma prostrane teritorije: Slavonija, Srem, Mačva, severna i istočna Srbija itd. Na stranicama knjige predstavljene su fotografije crteža predmeta od bakra, ilovače i kosti koji su sa gotovo zanatskom preciznošću izvedeni talentovanom i sigurnom rukom majstora. Najviše, naravno, pleni pažnju izbor keramičkih posuda ukrašenih u varijantama urezanih traka i ureza. Dopadljiv ornamentalni nakit.
Sumrak poznog bakarnog doba autori reprezentuju kroz Gomolava IIIc etapu, poznatu kao vučedolska grupa. Nalazište kod Hrtkovaca nije centar ali nije ni periferija novog, veoma razuđenog, gotovo protourbanog doba. Nažalost, pisci nas obaveštavaju da je veoma živa građevinska aktivnost u mlađim periodima, dubokim prodorima u starije tkivo nalazišta, oštetila naseobinu iz vučedolskog doba. Ono što je ostalo, pažljivom i lucidnom interpretacijom, dovoljno jasno je ilustrovalo svakodnevni život. U naselju, koje je bilo utvrđeno, pored areala za stanovanje postojale su male livačke radionice sa specijalnim kalupima za izradu oruđa i oružja. Sada se na Gomolavi izrađuje posuđe u čudesnoj duboreznoj tehnici koja podseća na tehniku rezbarenja u drvetu. Ubrzo će doći do velikih promena koje uslovljavaju formiranje zajednica rane bronze. Autori smatraju da je pozno bakarno doba na Gomolavi trajalo između sredine IV i polovine III milenijuma stare ere.
Knjiga je pravi naučni i izdavački poduhvat. Tekst, jasan, precizan i logičan. Ilustracije prigodne i sa merom. Oprema savremena. Publikacija koja će se dugo čitati i ostati aktuelna.