Maberano - Indianie boliwijscy. Grupa Indian Tacana.
Mabodamaca - Indianie z Puerto Rico.
Mabue Maue
Maca (1) - Indianie z Ekwadoru i Peru. Zaliczeni do rodziny językowej jivaro. Zajmują się głównie zbieractwem, myślistwem, rybołówstwem i prymitywnym rolnictwem. W dużym stopniu zintegrowani.
Maca (2) - - Indianie zamieszkujący centralną część Gran Chaco (w większości na terenie Paragwaju).
Zaliczeni do rodziny matako-mataguayo. Pierwotnie żyli na południe od rzeki Pikomayo, skąd wyparli ich nad rzekę Rio Verda Indianie Pilago.
Stamtąd z kolei uciekli na wyspy Rio Paragway, gdzie żyli jako rolnicy i rybacy. Przeważała wśród nich endogamia. Czcili prawdopodobnie jedynie ciała niebieskie.
Pierwszym misjonarzem, który do nich dotarł, był ojciec Amancio Gonzales. Liczyli wtedy 100 wojowników. Ostatnią swą bitwę stoczyli w latach 30-tych XX wieku z Indianami Pilago. Wydano też w tym okresie w Asuncion słownik języka Indian Maca.
Dziś zajmują się prymitywnym rolnictwem, zbieractwem i myślistwem, pracują również jako sezonowi robotnicy rolni na plantacjach trzciny cukrowej oraz w zakładach przemysłu drzewnego.
Około 1980 roku przebywał wśród nich Miloslav Stingl.
Maca (1 lub 2) - W Chaco rośnie do dziś miejscowa odmiana krzewów bawełnianych - G. peruvianum - a bawełną z nich otrzymywaną Indianie Macá i inne plemiona indiańskie, uważają za lepszą jakościowo niż bawełnę zbieraną na plantacjach. Indianie Macá na swoich krosnach, przejętych prawdopodobnie jeszcze w czasach przedkolonialnych od Indian brazylijskich, potrafią tkać wszystkie rodzaje tekstyliów, jakie są im potrzeba; koce, pasy, ozdobne wstążki i coś w rodzaju poncza.
U Indian tych występuje groźny duch nocy w żeńskiej postaci, który tańczy z innymi duchami i czyha na ofiary, a gdy nie natrafi na nikogo, wraca w góry, do miejsca swego zamieszkania.
maca (3) - (Lepidium meyenii Walp.); bylina, której część nadziemna, łodyga, wyrasta do kilkunastu centymetrów. Część podziemną stanowi bulwa, o kształcie gruszkowatym, osiągająca średnice 0d 2 do 8 centymetrów. Każda z istniejących odmian tej rośliny wyróżnia się charakterystyczną barwą bulwy, od szarej, przypominającej kolor ziemniaka, poprzez białą, żółtą, biało-żółtą, biało-różową do biało-purpurowej i czerwonej. Roślina ta rosła niegdyś w całych Andach. Obecnie można ją spotkać jedynie w niektórych regionach Peru, na wysokości ponad 3500 m n.p.m. w strefie zwanej puna w której niskie temperatury i silne wiatry nie pozwalają na wzrost większości innych roślin.
Od setek lat maca jest podstawowym produktem spożywczym w krajach Ameryki Środkowej i Południowej. Bulwy spożywa się w postaci świeżej lub przetworzone - pieczone, w postaci dżemu, sfermentowanego napoju lub wysuszone.
Maca jest też surowcem leczniczym - sproszkowane bulwę stosuje się jako środek immunostymulujący, wspomagający leczenie nowotworów oraz, dzięki cennym właściwościom odżywczym, w stanach wycieńczenia, niedożywienia oraz w okresie wzrostu, ciąży i laktacji a także w celu zwiększenia płodności (tak u ludzi jak i u zwierząt).
Macaca - Indianie kubańscy.
Macaguaye - Indianie kolumbijscy i ekwadorscy, znad rzeki Caucaya, Mecaya i Senseya, dopływów Caqueta. Mówią językiem z rodziny tucano.
Macamecran - Indianie z południowo-zachodniej części Wyżyny Brazylijskiej. Zaliczeni do rodziny ge. Trudnią się prymitywnym rolnictwem, myślistwem i zbieractwem.
macana (1) - Broń typu maczety, używana przez Indian w Ameryce Łacińskiej. Nazwa wywodzi się z języka Indian Caribe.
macana (2) - W Ameryce Środkowej i Meksyku kij kopieniaczy.
macana (3) - W krajach andyjskich kamienny młot, osadzony na drewnianym trzonku, służący do rozbijania twardych grud gleby.
Macapa - Indianie z Gujany Francuskiej.
Macaria Mucaria
macehual - Liczba mnoga od macehualtin - "człowiek z ludu"; u prekolumbijskich Indian Náhua niższa klasa społeczna tworzona przez rolników, rzemieślników, tragarzy i niewolników.
Machacali - Indianie brazylijscy.
Machalilla - Kultura ekwadorska rozwijająca się w rejonie zatoki Guayaquil w okresie 1500-800 r. p.n.e.
Machapunga - Wymarłe już plemię północnoamerykańskie żyjące pierwotnie na terenie dzisiejszego stanu Północna Karolina.
Macheyenga - Inna pisownia nazwy plemienia Indian Machiguenga.
machi - Nazwa szamanki i znachorki Indian Mapuche z Araukanii.
Machicanga - Inna pisownia nazwy plemienia Indian Machiguenga.
Machicui - Indianie paragwajscy.
Machiguenga - lub Macheyenga, ewentualnie Machicango; jedno z plemion Indian Campa żyjące w Peru, w departamencie Madre de Dios i w Boliwii, w departamencie Pando prowincji Manuripi. Zaliczeni do rodziny językowej arawak i podrodziny maipure. W 1950 roku było ich około 400. Istniała wśród nich egzogamia lokalna i monogamia. W ich mitologii występuje Kasziri.
Machine - Indianie z Ekwadoru i Peru.
Machinere - Manchinere, Manchineri, Maniteneri, Manitenere lub Maxineri; Indianie z Brazylii (stan Acre). W 1995 roku ich liczebność szacowano na 400 osób.
Machoni Lule
machorka - (Nicotiana rustica); roślina pochodząca z tropikalnej Ameryki. Wyrasta do 1 m wysokości. Jej liście używane są do produkcji tańszych papierosów.
Machoto Itonama
Machubi - Indianie brazylijscy.
Machui - Indianie boliwijscy.
Machu Picchu - Stanowisko archeologiczne w środkowej części Peru, w masywie Cordillera Vilcabamba (Andy Peruwiańskie), na północny-zachód od Cuzco, na przełęczy między szczytami Huayana Picchu i Machu Picchu (Wielki Szczyt) rozciągające się na wysokości od 2090 do 2400 m n.p.m., w dolinie rzeki Urubamba, w prowincji Urubamba, w departamencie Cuzco (dystrykt Machu Picchu).
Odkryte 24 VII 1911 r. przez brytyjsko-peruwiańską ekspedycję kierowaną przez amerykańskiego badacza H. Binghama. Początkowo uważane za Vilcabambę, ostatnią stolicę państwa Inków lub wręcz za stanowisko przedinkaskie; obecnie przyjmuje się, że powstało okpło połowy XV wieku, za panowania inkaskiego władcy Pachakuti Inki Yupankiego, jako regionalne centrum ceremonialne i gospodarcze (uprawa koki).
Machu Picchu nigdy nie dostało się pod panowanie Hiszpanów, co pozwoliło przetrwać jego budowlom w doskonałym stanie. W okresie imperium Inków miasto liczyło w przybliżeniu 15 tysięcy mieszkańców. Opuszczone przez Inków z niewiadomych przyczyn prawdopodobnie ok. 1537-1538 r. (inne źródła podają rok ok. 1572).
Obszar ok. 13 tys. km2 obejmuje dwa zasadnicze zespoły: tzw. Sektor Rolniczy, z kilkudziesięcioma sztucznymi tarasami uprawnymi i siecią dróg i kanałami nawadniającymi oraz Sektor Miejski, podzielony obszernym placem na część wschodnią i zachodnią. Budynki wykonane z obrobionego kamienia, grobowce w naturalnych jaskiniach, kute w skale ołtarze i platformy (np. słynna Intihuatana, wielki kamień słońca, którego cień określał pory roku i losy mieszkańców), ceremonialne łaźnie, więzienie, Święty Plac.
Inne budowle to: Świątynia Trzech Okien, Acllahuasi, Świątynia Słońca, Świątynia Księżyca, Dom Najwyższego Kapłana, kompleks pałaców (pałac królewski, pałac księżniczki). Machu Picchu łączyła z Cusco droga, wzdłuż której leży wiele mniejszych stanowisk. Wpisane na Listę Światowego Dziedzictwa Kulturalnego i Przyrodniczego UNESCO. Obecnie pozostałości fortecy i świętego miasta Machu Picchu uważane są za jedno z najwspanialszych cudów świata w dziedzinie budownictwa i stanowią największą atrakcję turystyczną Peru.
Na terenie Machu Picchu znaleziono setki tłuków, co wskazywać może na duże znaczenie i częste używanie tego narzędzia. Tłuki te były zazwyczaj otoczkami twardego i zbitego diorytu lub innej, bardzo zwięzłej skały. Na niektórych wyżłobiono niewielkie zagłębienia, pozwalające na pewne trzymanie kciukiem i palcem, ale w większości przypadków tylko zaostrzony koniec otoczka wskazywał, że posługiwano się nim jako tłukiem.
Maco (1) Cofan
Maco (2) Macu
Maco (3) - Na początku XIX wieku wódz Indian Nendi Chiricahua Apache. Toczył wojny głównie z Meksykanami, a czasem także występował przeciwko innym plemionom indiańskim. Odznaczał się wysokim wzrostem, siłą i mądrością. Był dziadkiem Geronimo, sławnego wodza Indian Bedonkohe Chiricahua Apache.
Macoa - Indianie wenezuelscy.
Macoita - Indianie wenezuelscy.
Maconi Macuni
Macorixe - Indianie kubańscy.
Macovi - O Indianach Macovi żyjących w Argentynie podaje informację jedynie dostępna w Internecie "Encyklopedia multimedialna PWN". Żadne inne źródła nie potwierdzają istnienia kiedykolwiek Indian Macovi.
Macoyahui - Indianie meksykańscy.
Macraia Cricatage
macrochibcha - Wielka rodzina językowa powstała przez włączenie przez niektórych etnologów do rodziny językowej chibcha kilku języków plemion żyjących w Hondurasie i północnej Nikaragui (Jicaque, Lenca, Mosquito, Paya, Sumo) wykazujących podobieństwo do języków rodziny chibcha.
Macu de Cubeo - Inna nazwa Indian Cacua.
Macu de Guanano - Inna nazwa Indian Cacua.
Macu de Desano - Inna nazwa Indian Cacua.
macuahuitl - Używany przez prekolumbijskich Indian Nahua ciężki drewniany miecz z obsydianowym ostrzem.
Macuan Salivan
Macuani - Indianie brazylijscy.
Macuilxochitl - Pięć Kwiatów; w mitologii Indian Nahua bóg tańca, pieśni i zabawy. Jego kult był szeroko rozpowszechniony nie tylko na obszarach władania azteckiego, ale także w Ameryce Środkowej. Prawdopodobnie także inna nazwa boga Xochipilli.
Maculare - Indianie wenezuelscy.
Macuna - Buhagana, Baigana, Wuhana, Makuna; Indianie z Brazylii (stan Amazonas) i Kolumbii (departament Vaupes). Zaliczeni do rodziny językowej tucano.
W 1973 roku w Brazylii było 46 Indian Macuna.
W 1991 roku w Kolumbii żyło 450 Indian Macuna.
Macuni - Indianie brazylijscy.
Macurap - Indianie brazylijscy, zaliczeni do rodziny językowej tupi i podrodziny tupari.
Macushi Macussi
Macussi - Indianie brazylijscy.
Madiha - Indianie brazylijscy.
Macuxi Macussi
maczuga wojenna - Rodzaj broni obuchowej. Indianie Shawnee nazywają ją pokkesi.
Wśród Indian Yahgan odbywały się podczas uroczystości pogrzebowych pokazowe walki mężczyzn i kobiet, w których mężczyźni używali maczug.
W ostatnią noc poprzedzającą egzekucję jeńca Indian Tupinamba przeznaczonego na rytualną ucztę kanibalistyczną kobiety przygotowywały do uroczystości duża kultową maczugę, którą miano zabić jeńca. Po ozdobieniu maczugi, odbyciu tańców i odśpiewaniu pieśni kobiety zawieszały maczugę pod dachem czaty. Wyrok na jeńcu wykonywał mężczyzna.
Madija - Inna nazwa Indian Culina.
Madiha - Inna nazwa Indian Culina.
Madison - Indianie zaliczani do kręgu kultur Północno-Zachodniego Wybrzeża Pacyfiku. Ich dzisiejszym rezerwatem administruje Agencja Tulalip.
Madokawando - Urodził się w Maine, około 1630 roku. Adoptowany przez Assaminasqu, wodza Indian Kennebeck.
Plemię jego żyło w pokoju z Anglikami, dopóki nie zostało pozbawione przez nich ziemi, co sprawiło, że w sojuszu z Francuzami wydało wojnę angielskim osiedlom. Madokawando został wodzem Indian Penobscot. W 1691 roku zaatakował York w Maine, obracając go w popiół i zabijając 77 jego mieszkańców. Był to tylko jeden z jego licznych najazdów, w których z reguły wspomagali go Francuzi. Choć był nieubłagalny w walce, to jednak w sposób humanitarny traktował wziętych do niewoli. Jego córka była żoną (a mówiąc właściwie - pierwszą żoną) osławionego barona Castine. Madokawando zmarł w 1698 roku.
Mae Aquash, Ann - 24 czerwca 2003 roku rozpoczął się w Rapid City w Dakocie Południowej proces Arlo Looking Cloud, jednego z dwóch oskarżonych o zamordowanie Anny Mae Aquash. Jak dotąd nie udało się aresztować drugiego oskarżonego Johna Grahama, który przebywa w Kanadzie.
Magach - Indianie argentyńscy.
Magdalena - lub Rio Magdalena; kolumbijska kultura kopalniana, rozwijająca się w latach 400-1300 n.e. Pozostałości po niej można obejrzeć m.in. w Instituto Colombiano de Antropologia znajdującym się w Bogocie.
Magdaleno - Indianie boliwijscy.
Mage (1) Soloto
Mage (2) Camana
magnetyt - Czarny, błyszczący i nieprzezroczysty minerał magnetyczny. Tworzy zazwyczaj skupienia ziarniste lub zbite, czasami występuje w postaci ośmiościennych kryształów. Jest silnie magnetyczny. Najbardziej rozpowszechnione złoża magnetytu występują w rudach skarnowych towarzyszących skałom magmowym i metamorficznym.
Występuje m.in. w USA gdzie najładniejsze jego złoża znajdują się w rejonie Franklin i Ogdenburg w stanie New Jersey.
Może być używany w przypadku reumatyzmu, złamań kości, zapalenia płuc, dolegliwości wątroby. Magnetyczne właściwości tego minerału korygują choroby kręgosłupa i te, które maja związek z polaryzacją w naszym ciele. Magnetyt czyści krew, dając energię i ciepło. Wspomaga regenerację i funkcje komórek w ciele. Wpływa korzystnie na płodność. Działa kojąco na opuchnięcia i nabrzmienia. Jest środkiem przeciwko rwie kulszowej. W połączeniu z kwarcem dymnym zapobiega rozprzestrzenianiu się guzów rakowych w początkowych stadiach. Użyty z karneolem wzmacnia koncentrację.
Magnetyt uczy nas poprzez rozpoznanie roli polaryzacji (jang-in) zdobyć wolność. Działa na nas wyrównująco i łącząco. Jest dobrym kamieniem ochronnym - posiadając magnetyt jesteśmy w szczególnie silnym kontakcie z Naturą i nic nam z jej strony nie zagraża.
magnezyt - Magnezyt jest jednym z najbardziej wartościowych minerałów. Biały, szarawy, brunatny lub żółtawy. Kruchy. Stanowi m.in. produkt procesów hydrotermalnych. Występuje w postaci zarówno krystalicznej jak i zbitej.
Jest on ważnym źródłem magnezu i ma wiele przemysłowych oraz medycznych zastosowań - jako składnik środków dezynfekcyjnych. Służy również do wyrobu ogni sztucznych, szkieł, atramentów, specjalnych cementów, izolatorów elektrycznych oraz jako materiał ognioodporny. Ważny jest także w medycynie jako środek przeczyszczający.
Chociaż magnezyt znaleźć można na całym świecie, to jego kryształy o wystarczająco wysokiej jakości jubilerskiej występują jedynie na pewnych obszarach środkowej Brazylii, są to: Serra dos Eguas, Bahia i Bom Jesus dos Meriras. W USA większe złoża magnezytu znajdują się w Kalifornii, Newadzie i Waszyngtonie.
Złoża magnezytu na skalę przemysłową eksploatowane są w Polsce w Wirach na Dolnym Śląsku.
magnolia - (Magnolia L.);drzewo lub krzew z rodziny magnoliowatych. Rośnie w Ameryce Północnej i Środkowej. Posiada okazałe, pachnące kwiaty o zazwyczaj białej barwie. Kwiaty te często rozwijają się przed liśćmi.
Doktor Barton zauważył, że kora z M. glauca była cenionym lekiem wśród "Zachodnich Indian", którzy wyprawiali się po to nad rzekę Kanawha, gdzie roślina ta rosła w dużej obfitości. Po zebrani i przetransportowaniu roślin do domów, Indianie ci używali jej do leczenia reumatyzmu i zbijania gorączki.
Hunter zanotował zaś, że owoce i kora M. acuminate używane były w formie wywaru przez zachodnich Indian jako lek na robaki.
Luizjańscy Indianie Choctaw gotowali korę M. grandiflora w wodzie i używali płynu do obmywania ciała, aby zmniejszyć, lub powstrzymać, swędzenie. Indianie Choctaw z Missisipi używali M. virginiana w przypadku dreszczy, gdyż gatunek ten powodował pocenie się ciała i "ocieplał krew". Robili też z tego herbatkę na kurcze, gdyż "ocieplała ona krew i ciało". Ten sam gatunek używany był też dla podobnych celów przez Indian Houma.
Niektóre gatunki magnolii uprawiane są jako rośliny ozdobne.
Magon - Indianie kubańscy.
magu - Zboże uprawiane przez Indian Mapuche (południowe Chile i Argentyna), najprawdopodobniej zdegenerowana odmiana jęczmienia.
Maguá - Królestwo Doliny; jedno z pięciu niezależnych indiańskich wodzostw istniejących na wyspie Haiti w okresie prekolumbijskim.
Maguana - Indianie z Santo Domingo.
Maguano - Indianie kubańscy.
maguey agawa
Mahacu Macu
Mahamomowi - Indianie południowoamerykańscy, zaliczeni do rodziny językowej arawak i podrodziny guahibo.
Mahate - Indianie kolumbijscy.
Mahekotuteri - Grupa Indian Yanoama. Nazwa powstała od słowa maheco, czyli "kolano" odnoszącego się do zakola rzeki nad którą żyli. Okolica ta zwie się El Platanal. Pod koniec lat 30-tych XX wieku trafiła do nich porwana przez Indian Helena Valero. Poślubiła mężczyznę Mahekotuteri o imieniu Akwe z którym miała dzieci. Wodzem tego plemienia był wtedy Kaszihewe.
Mahibarez (1) - Indianie brazylijscy.
Mahibarez (2) Nhambicuara
Mahimbare Uaimare
Mahoma - Indianie argentyńscy.
mahoniowiec - (Swietenia); rodzaj z rodziny miodłowatych obejmujący 3 gatunki drzew występujących w Ameryce Środkowej i Południowej. Najcenniejszy jest mahoniowiec właściwy (Swietenia mahagoni) z Antyli, dostarczający najlepszego gatunkowo drewna (mahoń), obecnie szeroko uprawiany.
Mahotoyana - Indianie kolumbijscy.
Maiba - Indianie z pogranicza Kolumbii i Wenezueli, głównie pomiędzy rzekami Vichada, El Muco i Meta. Zaliczeni do rodziny językowej guahibo.
Maidu - Kalifornijscy Indianie mówiący językiem należącym do grupy penuti. Zbieracze i myśliwi. Do dziś specjalizują się w wyplataniu koszy.
Według mitu Indian Maidu, Ziemia, to wyspa zakotwiczona była przy pomocy pięciu lin (skierowanych ku czterem kierunkom oraz ku środkowi świata) podtrzymywanych przez Stwórcę. W ich mitologii występuje m.in. Kojot, Żółw i Kuksu. Odprawiali Taniec Bizona.
W 1858 roku zanotowano zaistniałe wobec nich akty agresji, dokonywane przez białych osadników. W 1864 stoczyli krwawe starcie ze Strażą Obywatelską. Rok później biali dokonali napadu na ich wieś leżącą na Big Meadows. W 1911 roku jeden z nich, Conway, zasłynął na krótki okres czasu twierdząc, że udało mu się nawiązać rozmowę z Ishi. W 1964 roku liczyli 93 osoby.
Mailona - Indianie peruwiańscy.
Main - Indianie argentyńscy.
Maina - Indianie z Ekwadoru i Peru, z dorzecza Amazonki. Jako jedni z pierwszych używali kauczuku do wyrobu sprzętu codziennego użytku. Na początku XVII wieku powstało wśród nich kilka misji jezuickich.Podstawą ich gospodarki jest rolnictwo żarowe i myślistwo.
Jeden z mitów Indian Maina mówi o przemianie dwóch papug w kobiety oraz o małżeństwie mężczyzny z jedną z nich.
Maiopitian - Indianie brazylijscy.
Maipure (1) Język należący do rodziny językowej arawak. Występuje w północnej i północno-zachodniej części dorzecza Amazonki.
Maipure (2) - - Maypure lub Meepure; Indianie wenezuelscy, znad górnego biegu Orinoco. Zaliczeni do rodziny językowej arawak.
Maisi - Indianie kubańscy.
Maithiore - Indianie z Ekwadoru i Peru.
Maitsi - Indianie wenezuelscy.
Maiye - Indianie kubańscy.
maj - Piąty miesiąc roku kalendarzowego. Indianie Nez Perce miesiąc ten nazywają ah-pah-ahl (Księżyc Pieczenia Chleba).
Maja - Indianie środkowoamerykańscy z grupy kicze, majańskiej rodziny językowej. Początkowo zamieszkiwali południowo-wschodnie tereny Meksyku, Gwatemalę i część Hondurasu. Pierwsze ich państwa - miasta powstały w I-III w., których szczyt rozwoju przypadł na V-IX w. Później z nieustalonych powodów opuścili oni swe dotychczasowe siedziby i przenieśli się na Półwysep Jukatan. Podstawą ich gospodarowania była kopieniacza uprawa ziemi, hodowla, bartnictwo, myślistwo i rybołówstwo. Trudnili się również tkactwem i jubilerstwem. Rozwijali takie nauki jak: matematyka, astronomia, medycyna, botanika i sztuka. Społeczeństwo podzielone było na kasty. Na czele państwa - miasta stał dziedziczny naczelnik. Cywilizacja Indian Maja została zniszczona w XVI w. przez przybyłych tu Hiszpanów.
Indianie Maja składali bogom ofiary z ludzi, zwierząt, pożywienia i kadzidła, stosowali posty, wstrzemięźliwość seksualną i inne praktyki ascetyczne. Czynności rytualne wykonywali zgodnie z obrzędowym kalendarzem, opracowanym przez kapłanów: rozróżniali oni rok święty, zwany tzolkin (u Indian Maja Quiché cholomquih), liczący 260 dni i obejmujący sprawy dotyczące religii, oraz rok świecki (haab) liczący 365 dni. Punktem kulminacyjnym obchodów świąt była ofiara krwi (własnej ofiarnika, innego człowieka lub zwierzęcia, np. indyka lub psa). Człowieka zabijano w rozmaity sposób: rozciągniętemu na kamieniu ofiarnym kapłan nożem otwierał klatkę piersiową i wyrywał serce, zakłuwano go strzałami, smagano na śmierć, ścinano głowę, zrzucano w przepaść lub z piramidy; w tym ostatnim przypadku kapłani obdzierali zwłoki ze skóry, którą zakładał na siebie kapłan z grupy chilan, aby wraz z uczestnikami uroczystości wykonać tańce rytualne. W mieście Chichén Itzá znajdowało się Źródło Ofiar (Święte Cenote) o średnicy ok. 60 metrów, do którego wrzucano klejnoty, złote naczynia oraz ludzi (głównie dzieci). Były też ofiary bezkrwawe (owoce i kwiaty). Indianie Maja znali też rytualną grę w piłkę (pelota), którą celebrowano na placach świątynnych: stanowiła ona magiczne przedstawienie cyklu sił solarnych. W celu wzmocnienia religijnej ekstazy wypijano podczas świąt balche, napój alkoholowy, wytwarzany z kory drzewa balche, fermentowanej poprzez dodanie ziaren kukurydzy i leśnego miodu.
Kapłani stanowili hierarchicznie uporządkowaną strukturę i zajmowali czołowe miejsce w społeczeństwie. Tylko oni (oraz arystokracja) mieli wstęp do świątyń. Do kapłanów należeli też wróżbiarze (chilanes), których zadaniem było komunikowanie się z bogami i interpretowanie rozmaitych znaków, oraz nacoms i chacs, którzy pomagali przy wykonywaniu rytuałów i składaniu ofiar. Głównymi centrami religijnymi Indian Maja były: Chichén Itzá, ośrodek kultu Kukulcana i Chaca ze Źródłem Ofiar (Święte Cenote), a także Copan z licznymi świątyniami w kształcie piramid i wyspa Cozumel, jedno z najważniejszych miejsc pielgrzymkowych, ośrodek kultu Ix Chel, miejsce słynnej wyroczni i licznych (28) naturalnych studni (cenote), w których składano ofiary, również z ludzi.
W 1618 roku mnichowie Bartholome de Fuensaldia i Juan de Orbita, biegle władający językiem maja, dotarli do jeziora Peten Inza, oglądali świątynię w Tayatzal i w jednej z nich znaleźli rzeźbę z kamienia przedstawiającą naturalnej wielkości konia. Tubylcy wyjaśnili mnichom, iż jest to uwielbiany przez nich bóg błyskawic i piorunów. Ową świętą istotą był ulubiony kary ogier Cortesa, Morozillo. Kiedy ekspedycja Cortesa ciągnęła przez Peten, koń pokaleczył się dotkliwie i jego właściciel zwrócił się do mieszkańców Tayasal, którzy przyjęli go wówczas gościnnie, by zaopiekowali się jego rumakiem. Szlachetne zwierzę wywarło na Indianach większe wrażenie niż Hiszpanie, toteż Indianie Maja nie żałowali półboskiemu stworzeniu żadnych smakołyków, nawet ludzkiego mięsa. Kiedy zaś koń mimo wszystko padł, w hołdzie dlań wznieśli świątynię, w której umieścili wielki, wykuty w kamieniu posąg tej szczególnej istoty. Pobożni mnisi potłukli posąg konia na kawałki, za co omal nie zostali zabici. Z trudem udało im się zbiec.
14 marca, 1697 roku Hiszpanie zdobyli ostatnie miasto Indian Maja, Tayatzal, w którym znaleźli między innymi świątynię poświęconą Tzimin Chakowi, czyli Gromowładnemu Tapirowi. Czyżby wspomniany wyżej posąg został odbudowany, czy też znajdowały się tam tylko szczątki rozbitej rzeźby?
Następny przybysz z Europy zjawił się w mieście Tayatzal dopiero w roku 1696. Jego opowiadanie przytoczone w pracy stanozjednoczeniowego historyka A. Meansa zawiera opis znajdującej się w jednej ze świątyń miasta skrzyni z wielką kością nogi końskiej. Kość ta stanowiła w oczach Indian Maja relikwię. Pod koniec XVII wieku misjonarze mieli ponoć ostatecznie wrzucić resztki posągu konia-boga w wody jeziora.
maja-kicze - lub quiche; rodzina językowa w której występują fonemy glatolizowane oraz dwudziestkowy system liczenia. Na podstawie różnic między dialektami M. Rivet wyróżnił wśród nich 6 podgrup: Huasteca, Maya, Chol, Tzental, Mam, Quiché, tworzących w sumie 20 języków i dialektów. Liczbę Indian posługujących się językiem maya-quiché szacuje się na ok. 2,6 mln osób. Jest to więc druga co do wielkości rodzina języków indiańskich Ameryki Łacińskiej. Większość posługuje się też językiem hiszpańskim.
Rodzina obejmuje m.in. plemiona Indian Aguakatek, Colla, Chorti, Kanjobal, Maya, Huastec, Kiche.
Majamowie - Spolszczona nazwa Indian Miami.
Maje - Indianie brazylijscy.
Majowie - Spolszczona nazwa Indian Maya.
Majra - W mitologii wielu plemion amazońskich potężne dobroczynne bóstwo leśne, przybierające czasem postać ludzką. Nauczył ludzi uprawy manioku, sadzenia bawełny, tkania płótna, a także ofiarował im ogień.
Majubim - Inna nazwa Indian Paranawat.
Majuruna Mayoruna
Makaguaje - Indianie południowoamerykańscy, zaliczeni do rodziny językowej tukano.
Makaguane - Indianie południowoamerykańscy, zaliczeni do rodziny językowej arawak i podrodziny guahibo.
Makah - Indianie zaliczani do kręgu kultur Północno-Zachodniego Wybrzeża Pacyfiku, żyjące na terenie dzisiejszego stanu Waszyngton. Blisko spokrewnieni z Indianami Nootka. Mówili językiem z grupy nootka, wakaszańskiej rodziny językowej. Mieszkali w dużych domach z desek, w pięciu stałych osadach na przylądku Flattery północnego krańca półwyspu Olympic, na terenie dzisiejszego stanu Washington.
Dawni łowcy wielorybów, dobrzy wioślarze.
Na szczycie drabiny społecznej Indian Makah znajdowali się naczelnicy osad i ich najbliżsi krewni uprawomocniając swój status poprzez organizowanie obrzędów potlach. Grupą stojącą najniżej w społeczności Indian Makah byli niewolnicy. Brano ich do niewoli z sąsiednich plemion lub rodzili się w rodzinach mających niewolników. Nie mieli żadnych praw i nie mogli nic posiadać. Uważani byli za dobro materialne. Można było ich kupować i sprzedawać albo wymieniać. Małżeństwo także zawierać mogli tylko między sobą. Ich praca umożliwiała funkcjonowanie systemu społecznego Indian Makah.
Na co dzień większość mężczyzn chodziła nago, kobiety za w spódniczkach z kory cedrowej lub ze skór zwierząt. Niektórzy mężczyźni nosili bródki i wąsy. W chłodniejszych okresach ubierali się w tuniki utkane z kory cedrowej. Niektórzy posiadali maty lub płaszcze z kory oblamowane białym futrem lub też stroje ze skór wydry morskiej lub niedźwiedzia. W lecie wszyscy chodzili boso, ale gdy było zimno, wkładali nogawic i mokasyny nabywane w drodze wymiany od Indian Salish. Mężczyźni nosili włosy sięgające do ramion a kobiety splatały je w warkocze. Zarówno mężczyźni, jak i kobiety, przyozdabiali się naszyjnikami, kółkami wkładanymi w nos, bransoletkami i opaskami nakładanymi na głowę.
Najbardziej zaszczytnym zajęciem u Indian Makah było polowanie na wieloryby. Uczestniczyli w nim tylko naczelnicy i ich synowie. Łowcy przygotowywali się do polowania poprzez rygorystyczne posty łącznie z wstrzemięźliwością seksualną. Każdy z myśliwych musiał sobie zaskrobić przychylność ducha wspierającego, zwanego u Indian Makah Tumanos i występującego często w postaci zwierzęcej i ofiarowywać mu w darze pieśni-modlitwy. Modlitwa taka mogła być dziedziczona po ojcu lub dziadku.
Mężczyźni podpływali do walenia z tyłu i atakowali go harpunami utrzymywanymi na powierzchni wody przez pływaki z foczej skóry. Gdy ofiara była poraniona i osłabiona, jeden z myśliwych, włócznią zakończoną ostrą muszlą małża, przecinał ścięgna ogona wieloryba, tak, że zwierzę nie mogło dalej płynąć. Inny myśliwy skakał do wody i zaszywał pysk walenia, żeby nie wydobywały się ze gazy; to pomagało podtrzymać cielsko na wodzie podczas ciągnięcia go ku brzegowi.
Łodzie wykorzystywano również do polowania na foki oraz organizowania ekspedycji handlowych. Indianie Makah sprzedawali je także plemionom z południa i wschodu.
Budową łodzi i wszystkimi innymi pracami związanymi z obróbką drewna zajmowali się mężczyźni. Łodzie Indian Makah drążone były z pni cedrów czerwonych. Miały różne rozmiary: od łodzi dla pojedynczego myśliwego do wypływających na ocean olbrzymów, długich nawet na 12 metrów.
Poza polowaniem na ssaki morskie ważnym źródłem pożywienia były ryby. Wyraz, jakim Indianie Makah określają ryby oznacza to samo, co jedzenie. Łowiono łososi, halibty, karmazyny, pstrągi. Mniej istotną rolę w zdobywaniu codziennego pożywienia odgrywały polowania na ssaki lądowe jak również zbieranie przez kobiety mięczaków, jagód i korzonków.
Indianie Makah polowali na wieloryby w latach 20-tych XX weku, a rząd USA zakazał łowienia wali szarych w 1937 roku, aby ratować zagrożony gatunek. Wodzowie Indian Makah domagali się jednakże cofnięcia tej decyzji mówiąc, że wznowienie polowań na wieloryby mogłoby pomóc w integracji plemienia.
Od około 1940 roku żyją też z ruchu turystycznego. W 1964 roku szacowano ich liczebność na 453 osoby. Około 1965 roku przebywała wśród nich Irena Przewłocka. W 1970 roku liczyli 1482 osoby. Żyją w Neah Bay na półwyspie Olympic.
W październiku 1997 roku uzyskali prawo do odłowu czterech (lub według innych źródeł - pięciu) wielorybów rocznie.
Dziś dzierżawią białym swoje łowiska łososia. Liczą około 2000 osób. Blisko połowa z nich zamieszkuje w rezerwacie Neah Bay.
Makiritare - Indianie południowoamerykańscy, zaliczeni do rodziny językowej caribe. Wyróżnia się też wśród nich pięć grup dialektycznych.
Kuchi, herosem kulturowym Indian Makiritare jest Kuchi. W czasach, gdy nie było jeszcze żywności i ludzie jedli tylko ziemię, wspiął się do Nieba i zdobył drzazgę Drzewa Życia, którą po powrocie na ziemię zakopał na Wyżynie Roraima. W ciągu jednej nocy drzazga zakorzeniła się, wypuściła pędy i stała się wielkim drzewem z gałęziami obsypanymi różnymi owocami. W ten sposób Kuchi obdarzył ludzi pożywieniem.
Makka - Indianie południowoamerykańscy, zliczeni do rodziny językowej mataco-guaikuru i podrodziny mataco.
Mako - Indianie południowoamerykańscy, zaliczeni do rodziny językowej saliva.
Makoitas - Indianie z kolumbijskich gór Sierra de Perija. Myśliwi.
makolec mentela
Makoni - Indianie południowoamerykańscy.
Maku - Inna, obraźliwa nazwa Indian Yuhup.
Makuna - Inna nazwa Indian Macuna.
Maku Nadeb - Inna nazwa Indian Nadeb.
Makunadobo - Inna nazwa Indian Nadeb.
Makurap - Indianie południowoamerykańscy.
Makuxi - Indianie z Gujany. Zaliczeni do rodziny językowej caribe. Ich głównym zajęciem jest uprawa roli oraz myślistwo.
Maku-Yahup - Inna nazwa Indian Yuhup.
Mala - Indianie peruwiańscy.
Malaba - Indianie z Ekwadoru i Peru.
Malacato - Indianie ekwadorscy.
malachit - Minerał, zasadowy węglan miedzi; zielony, daje się polerować. W formie krystalicznej występuje rzadko. Zazwyczaj wydobywany jest w postaci okrągłych brył lub form przypominających liście winogrona. Używany jest jako kamień dekoracyjny, do produkcji farb a niekiedy i do otrzymywania miedzi.
Wiadomym jest, że złoża malachitu eksploatowane były już około 600 roku n.e. a północno-zachodnim terenie Mezoameryki. Do ważniejszych miejsc jego występowania na Ziemi Indian należy również Arizona (USA).
Znany jest drewniany hełm Indian Mexica inkrustowany turkusami, malachitem i masą perłową. Stanowi on dziś część kolekcji Departamentu Etnografii Muzeum Brytyjskiego w Londynie.
Malachit był symbolem kalendarzowego miesiąca roku Indian Maja trwającego od 8 do 27 stycznia. Sądzono, że osoby, które w nim się urodziły nade wszystko cenią sobie życzliwe otoczenie. Dbają o to, aby pokazać się ludziom z jak najlepszej strony. Wolą słuchać zwierzeń niż opowiadać o sobie. Nie lubią zajmować się rzeczami nieistotnymi. Boją się zmian, bo mają trudności z przystosowaniem się do nowej sytuacji. Są sentymentalni, ale potrafią ocenić swojego partnera.
Według współczesnych, białych badaczy właściwości kamieni i minerałów, malachit, przypominający swoją barwą świat roślinny, jest kamieniem, który wyciąga z nas chorobotwórcze energie i przejmuje je na siebie. Jego oczyszczająca moc likwiduje blokady w ciele (można go kłaść na bolące i chore miejsca). Malachit nie tylko wyciąga z nas negatywne energie, ale uświadamia nam również ich przyczyny. Po takim użyciu należy minerał opłukać zimną wodą i wysuszyć, najlepiej na słońcu, gdyż może on zmatowieć. Malachit hamuje zakażenia. Naukowcy odkryli, że chorobotwórcze bakterie giną w naczyniach z malachitu, ponieważ miedź wydzielająca się z kamienia niszczy bakterie. Malachit leczy arteriosklerozę, reumatyzm, uspakaja nerwy i normalizuje pracę serca.
Malachit wyzwala stłumione emocje, jest jak lustro naszej duszy, odkryjemy w nim nasze ukryte, prawdziwe Ja. Ten przepiękny minerał o soczystej, zielonej narwie jest przyjemnym towarzyszem przy medytacji, pozwalającym nam zrozumieć samych siebie oraz naszych bliźnich. Ułatwia koncentrację i podtrzymuje duchowy rozwój.
Malali - Indianie brazylijscy.
Malba Sindagua
Malbala - Indianie argentyńscy.
Malebu Mampox
Malinalca - Szczep Zwichrzonej Trawy; pierwotne plemię meksykańskie, towarzyszące Indian Mexica w ich emigracji z legendarnego kraju Aztlan.
Malinalco - Miejscowość w Meksyku znana z archeologicznych wykopalisk i świątyni wykutej w skale.
Malinalxochitl - Kwiat Skręconej Trawy; w wierzeniach Indian Náhua czarodziejka, siostra Huitzilopochtli.
Malinche - Puertocarrero Malintzin lub Malinali de Tepenal, Indianka urodzona się w prowincji Coatzacualco, na południowo-wschodnich rubieżach państwa azteckiego, jako córka możnego kacyka. Jeszcze w dzieciństwie straciła ojca, a matka wyszła ponownie za mąż za innego naczelnika i całą miłość macierzyńską przelała na syna z tego małżeństwa. Rodzice postanowili, że przejmie on wszelkie godności po ojcu. Torując dla niego drogę, matka sprzedała Malintzin kupcom z Xixallanco, a ci z kolei odsprzedali ją do Tabasco. Tam znalazła się w liczbie dwudziestu niewolnic podarowanych Cortesowi i na chrzcie otrzymała imię Marina. W ekspedycji przeciwko Meksykowi stała się bezcenną pomocą i zdradziwszy swą rasę zawsze dochowywała wierności Hiszpanom. Prócz swego macierzystego języka azteckiego znała doskonale narzecze Majów i wkrótce opanowała hiszpański, służąc jako tłumacz w ekspedycji Cortesa. Cortes poznawszy jej talenty technikę lingwinistyczne, zwrócił uwagę na uderzającą urodę młodej dziewczyny. Przy pierwszej okazji odesłał ją do Europy. Odtąd stała się jego najbardziej zaufaną powierniczką, niezrównaną informatorką, wierną towarzyszką zarówno w dniach powodzenia jak i klęski, dzieląc z nim łoże i we wspaniałych komnatach pałaców azteckiej stolicy i pod gołym niebem w wojennych biwakach. Wreszcie obdarzyła go synem Don Martin Cortesem.
Maliset - Ilość łowionych przez Indian Maliset łososi przeznaczonych na własne potrzeby i częściowo na sprzedaż zmalała znacznie w latach 50-tych i 60-tych po zbudowani na przyległych do nich terenach zapór wodnych. Okresowo zdarzały się też akcje policyjne zakłócające przebieg połowów. Dla obrony swoich praw Indianie powołali Komitet Rybaków Narodu Maliset (Maliscet Nation Fishermens Committee) z siedzibą w Perth.
W drugiej połowie XX wieku liczyli około 700 osób. Zamieszkują rezerwat Maliset w miejscowości Tobique kanadyjskiej prowincji Nowy Brunszwik. Ich głównym źródłem utrzymania są państwowe dotacje finansowe, rybołówstwo, myślistwo i zbieractwo dziko rosnącej żywności.
Malla Sindagua
malma - (Salvelinus malma); ryba żyjąca u wybrzeży zachodnioamerykańskich.
maloka - W brazylijskiej Amazonii duży, zbiorowy dom, zamieszkiwany przez wiele rodzin indiańskich (kilkadziesiąt, a nawet więcej osób), należących do jednego rodu. Każda rodzina ma tam wyznaczone miejsce do spania i swoje ognisko, na którym oddzielnie gotuje posiłki. Domy takie stoją pojedynczo w dżungli, nieraz w odległości wielu kilometrów od siebie, każdy ma własnego wodza i własnego czarownika. Z punktu widzenia społecznego i gospodarczego jest ona odpowiednikiem wsi. Maloka jest odpowiednikiem churuata w wenezuelskiej Amazonii.
malowanie ciała - Indianie Mochica stopy i dolną część nóg malowano ciemną farbą. Twarze i ciało zdobiono rysunkami o motywach geometrycznych, przy tym nacinano skórę policzków i warg. Swoje twarze zawsze malowały Indianki Yahgan wybierające się w odwiedziny.
Malowanie twarzy i ciała występowało sporadycznie wśród kobiet Indian południowoamerykańskich przy uroczystościach pogrzebowych. Wśród Indian Yahgan kobiety jak i mężczyźni malowali twarze i ciała, z tym, że dawniejsi żałobnicy malowali całe ciało, współcześni natomiast ograniczają się jedynie do twarzy. Kobiety Indian Mataco, Sipibo i Coroado malują twarze czarną farbą podobnie jak kobiety Indian Lengua i More, gdzie czarne pasy na policzkach imitują łzy. Zwyczaj malowania twarzy czarnymi farbami jest ponadto rozpowszechniony wśród szczepów zamieszkujących obszar Gran Chaco.
Mal Paso - Stanowisko archeologiczne z Puny argentyńskiej reprezentujące paleolityczne wyroby z otoczaków.
Mała Szóstka - Shakopee, a po angielsku - Little Six; wódz grupy Indian Mdewakaton Santee Dakota Sioux, którzy wspólnie z Indianami Wahpekute zamieszkiwali wokół Dolnej Agencji. Był nieprzejednanym przeciwnikiem podporządkowania się białym.
Schwytany został w 1865 roku w pobliżu granicy kanadyjskiej. Powstały dwie wersje na temat tego wydarzenia: jedna z nich mówiła, że Mała Szóstka został porwany z Kanady przez Stanozjednoczników, a druga mówi, że zwabiono go podstępnie na terytorium Minnesoty.
Powieszono go ostatecznie w Forcie Snalling.
Mała Wrona (1) - Ojciec Małego Kruka.
Mała Wrona (2) - Pełne imię - Chetan Wakan Mani, czyli Samica Wrony Która Pojawia Się Idąc. Imię anglojęzyczne - Little Crow. Wódz grupy Indian Kaposia Mdewakaton Dakota Sioux. Był synem wodza noszącego również imię Mała Wrona. W młodym wieku nie wykazywał ani politycznych, ani też wojennych zainteresowań. Najczęściej pocieszał żony wojowników przebywających na wojennych ścieżkach. W 1846 roku, od wpływem alkoholu, został zraniony przez swego brata, co pozostawiło trwały ślad. Potem zarzucił hulaszczy tryb życia i na jego prośbę agent indiański z Fort Snelling przysłał do osady Indian Kaposia misjonarza, księdza Thomasa S. Williamsona. Mała Wrona miał 6 żon i 22 dzieci. 5 sierpnia 1851 roku podpisał traktat ze Stanami Zjednoczonym mocą którego Indianie Santee Dakota oddali większość swej ziemi w Minnesocie. Ulegając namowom agenta indiańskiego, Gilbraitha, Mała Wrona stał się propagatorem sposobu życia i zwyczajów białych. Mimo to podczas powstania Indian Dakota w Minnesocie w 1862 roku był głównym przywódcą Indian Santee Dakota.
Po upadku powstania schronił się na Terytorium Dakoty, gdzie bez powodzenia próbował nakłonić do wojny Indian Teton Dakota. Potem przekradł się do Kanady w nadziei, że Anglicy odwdzięczą się Indianom Santee Dakota za poparcie ich w 1812 roku w walce przeciwko Stanom Zjednoczonym. Spotkał go ponowny zawód. W jakiś czas później, ze swoim szesnastoletnim synem Wowinapą, wrócił do Minnesoty w celu ukradzenia kilku koni. 3 lipca 1863 roku, podczas zbierania dzikich jagód, Mała Wrona został przypadkowo zastrzelony przez białego osadnika.
małpa - Ssak z rzędu naczelnych. Występuje głównie w strefie międzyzwrotnikowej Afryki, Azji i Ameryki. Indianei Shawnee nazywają ją chaquiweshe. Na jej ślady natrafiono w ruinach kultury Mochica. Indianie Ache używali bębnów robionych ze skóry małp.
Mały Cieśla Attakullaculla
Mały Kruk - Chetan Wakan mani, czyli Samica Kruka, Która Pojawia Się Idąc, zwany też Małą Wroną - Ta-oya-te-duta; wódz grupy Kaposia Mdewkaton Santee Dakota Sioux. Był synem wodza także Małego Kruka. W młodym wieku nie wykazywał zainteresowań politycznych ani wojennych. Najczęściej pocieszał żony wojowników przebywających na wyprawach wojennych. W 1846 roku pod wpływem alkoholu został zraniony przez swego brata, co pozostawiło trwały ślad. Potem zarzucił hulaszczy tryb życia i na jego prośbę agent indiański z Fort Snelling przysłał do osady Kaposia misjonarza, księdza Thomasa S. Williamsona. Mały Kruk miał 6 żon i 22 dzieci.
5 sierpnia 1851 roku Mały Kruk podpisał traktat ze Stanami Zjednoczonymi, mocą którego Indianie Santee Dakota oddali większość swej ziemi w Minnesocie. Po odbyciu podróży do miast wschodnich USA, gdzie widział się z prezydentem Buchananem, nabrał przekonania, że potędze Stanów Zjednoczonych nie sposób się oprzeć. Choć niechętnie, próbował poddać swe plemię woli białego człowieka. Był jednak zdecydowany nie rezygnować już więcej z własnej ziemi. Ulegając namowom agenta indiańskiego, Galbraitha, Mały Kruk stał się propagatorem sposobu życia i zwyczajów białych ludzi. Zamienił swój indiański ubiór na spodnie i marynarkę z mosiężnymi guzikami. Wstąpił do kościoła episkopalnego, wybudował dom i założył farmę. Mimo to podczas powstania Indian Dakota w Minnesocie w 1862 roku (znanego jako Wojna Małej Wrony) był głównym przywódcą Indian Santee Dakota. Po upadku powstania schronił się na Terytorium Dakoty (Dakota Territory), gdzie bez powodzenia próbował nakłonić do wojny Indian Teton Lakota. Potem przekradł się do Kanady w nadziei, że Anglicy odwdzięczą się Indianom Santee Dakota za poparcie ich w 1812 roku w walce przeciwko Stanom Zjednoczonym. Spotkał go jednak zawód. Następnie Mały Kruk ze swoim szesnastoletnim synem, Wowinapą, wrócili do Minnesoty w celu ukradzenia kilku koni. 3 lipca 1863 roku w pobliżu Hutchinson podczas zbierania dzikich jagód ten sławny wódz wojny został przypadkowo zastrzelony przez białego osadnika, Lampsona. Jego skalp i czaszka były wystawione na pokaz w St. Paul i w stanie Minnesota.
Mały Kruk - Najbardziej znany wódz Indian Arapaho w XIX wieku. Był sygnatariuszem traktatu zawartego w Fort Wise.
Mały Wilk - Ohcumgache; wódz Indian Cheyenne Północnych. Wraz z innym wodzem Tępym Nożem, 9 września 1878 roku wyprowadził 297 swoich ludzi z rezerwatu Indian Cheyenne Południowych i po kilkumiesięcznej ucieczce osiadł z garstką ocalałych w rezerwacie Dakotów.
Mały Żółw - Michiknikwa; wódz Indian Miami oraz innych sprzymierzonych z nimi plemion. Wraz z wodzem Indian Zhawnee, Niebieskim Kaftanem, prowadził wojnę z Amerykanami. Najpierw rozbił wojska generała Harmara, a następnie - 4 listopada 1791 roku pobił St. Claira. Został pokonany dopiero w bitwie pod Fallen Timbers (obecnie w stanie Ohio, USA). 3 sierpnia 1793 roku podpisał traktat w Greenville. W 1794 roku brał udział w Bitwie pod Zaporą z Pni.
W 1797 roku przybył do Filadelfii, by zaprotestować przeciwko rozpijaniu Indian znad Ohio. Spotkał się wtedy z Tadeuszem Kościuszko, Niemcewiczem i hrabią Volneyem. Podarował wówczas Kościuszce swój tomahawk, a w zamian dostał okulary i parę wybornych pistoletów kawaleryjskich.
Złożył wizytę prezydentowi Waszyngtonowi, który go obsypał podarunkami, zaszczytami i dowodami sympatii i szacunku. Zmarł wiele lat potem w swojej wiosce pod Fort Wayne, nie zszedłszy już więcej na ścieżkę wojenną.
małżeństwo - Wzajemny stosunek żony do męża kształtuje się różnie wśród poszczególnych szczepów. Wśród Indian Sherente żona jest bardzo uległa i znosi swój los ze stoickim spokojem. Bardzo często jest ona do tego stopnia przywiązana do męża, że popełnia samobójstwo w przypadku porzucenia jej przez niego. Wśród Indian Palicur żona jest bardzo niezależna, wynikiem czego jest jej aroganckie zachowanie i postępowanie. Żony Indian Nambicuara są przez mężów traktowane bardzo poważnie, one same zaś wykazują dużo cierpliwości i zręczności. Ów szacunek odnosi się jedna do stanowiska żony w domu, bo jako członka społeczności traktuje się kobietę z pewnym lekceważeniem i żartobliwym pobłażaniem. Podobnie pozytywne ustosunkowanie się męża do żony można zauważyć wśród Indian Cubeo, gdzie mąż i żona są do siebie bardzo przywiązani raz wśród Indian Ona, gdzie mąż bardzo o nią dbał w domu i przeznaczał dla niej najlepsze partie żywności. Według przekazów niektórych autorów, żony Indian Cariri miały nawet mieć w rodzinie głos decydujący.
Wśród poliginicznych Indian Araucan żona cieszyła się do tego stopnia poważaniem, że w przypadku złego traktowania jej przez męża mogła go opuścić i wrócić do swych krewnych, którzy zwykle wracali mężowi okup małżeński.
Obok pozytywnego stanowiska żony w rodzinie, które uzależnione jest przede wszystkim od pewnych założeń życia społecznego, trafiały się równie często przypadki negatywnego ustosunkowania się do żony w życiu rodzinnym. Wpływa na to często tryb życia oraz szereg urządzeń społecznych, które z góry uniemożliwiają harmonijne współżycie rodzinne i rozbijają jedność w rodzinie. Zaliczyć tu trzeba przede wszystkim zwyczaj separowania obu płci, przynależność mężczyzny do związków społecznych i związany z tym częsty pobyt w domach klubowych, następnie charakter małżeństwa poliginicznego oraz w mniejszym stopniu zwyczaj zastraszania kobiet. Trudno bowiem o harmonijne życie tam, gdzie mąż i żona zmuszeni są oddzielnie spożywać osiłki lub też zamieszkują dwie oddzielne chaty, nie mówiąc już o jaskrawych przypadkach domów klubowych jak na przykład wśród Indian Bororo czy Sherente, gdzie mężczyzna spędza większość czasu w domu męskim i tylko od czasu do czasu zagląda do swej rodziny.
Wśród Indian Piritu żona musiała być bezwzględnie posłuszna swemu mężowi. Żony Indian Patangoro i Amani skwapliwie praktykowały to samo w obawie przed wydaleniem ich z wioski i wysłaniem do domu. Wśród Indian Mura stosunek żony do męża był bardzo służalczy, prawie że niewolniczy. Owe jaskrawe przypadki służalczego traktowania żon uległy z czasem przemianom, lecz do dzisiaj widać ich ślady u współczesnych Indian Aymara, gdzie żona musi najpierw zatroszczyć się o dobro swego męża, a dopiero potem może zająć się własną rodziną.
Interesująca jest również pozycja żony w małżeństwie poliginicznym. Większość informacji odnośnie tego typu małżeństw zgodna jest co do tego, że wśród wielu żon w przeważających przypadkach jedna z nich zajmuje stanowisko nadrzędne i zarazem uprzywilejowane. Ona jest oficjalną żoną i jej potomstwo przejmuje wszelkie prawa dziedziczne. Wśród Indian Maracapana dobra i przywileje ojca dziedziczyło dziecko urodzone z pierwszej małżonki. Jeśli pierwsza żona była bezpłodna, miejsce jej zajmowała dalsza kandydatka i wówczas jej dzieci dziedziczyły. Główna żona posiadała zawsze pewien autorytet wśród pozostałych żon i chociaż ich wzajemne współżycie nie wszędzie i nie zawsze było idealne, na ogół nie było owych zgrzytów i nieporozumień, jakie przy tych warunkach nasuwają się na myśl współczesnemu, cywilizowanemu człowiekowi. Wśród Indian Araucan pierwszeństwo w poliginicznej rodzinie miała przeważnie pierwsza pojęta za żonę kobieta i występowała w charakterze pierwszej żony. Wśród Indian Ancerma przywilej pierwszeństwa przypadał tej żonie, która jako pierwsza porodziła męskiego potomka. Wśród Indian Tupinamba, gdzie mężczyzna mógł pojąc za żonę każdą kobietę, która zgadzała się dobrowolnie przejąć wszystkie obowiązki z tego wynikające i dzielić z nim dalsze życie, naczelną pozycję zajmowała ta z żon, której przysługiwało prawo zawieszenia swojego hamaka w pobliżu hamaka męża. Bardzo często ową uprzywilejowaną żoną była starsza kobieta, zwłaszcza wówczas, gdy młody mężczyzna nie znajdował odpowiedniej młodszej partnerki. Wśród Indian Tupi-Cawahib stosunek pierwszej żony do męża jest bardziej bezpośredni i wynika z władzy jaką ona posiada nad drugorzędnymi żonami bez względu na wiek czy pokrewieństwo. Pozostałe żony zachowują przed nim pewien dystans.
Drugorzędne żony poliginicznego małżeństwa zajmowały w rodzinie pozycje drugoplanowe, chociaż zdarzały się przypadki, jak na przykład wśród Indian Achagua, że wszystkie miały równe prawa i obowiązki. Każda z nich zajmowała swe oddzielne miejsce w chacie lub oddzielną chatę, gdy mąż zaliczał się do osób wpływowych czy bogatych w dobra materialne. Wśród Indian Piritu każda z żon miała własną chatę. Oprócz tego każda z żon miała własną matę do spania, własne palenisko, a wśród szczepów uprawiających ziemię, własne ogrodzone pole uprawne czy ogród. Wśród Indian Tupinamba nierzadko poszczególne żony rozrzucone były po innych wioskach, gdzie cierpliwie czekały na swą kolej. Hierarchiczna pozycja żony w takim poliginicznym gospodarstwie sugeruje sąd o niezbyt harmonijnym współżyciu tylu kobiet. Wydaje się, że kłótnie, zazdrość, zawiść i intrygi musiały tu być na porządku dziennym. Tymczasem większość informacji z tej dziedziny stale podkreśla spokojne współżycie wszystkich żon i chociaż tu i ówdzie powstawały z pewnością niesnaski, nie miały one jednak charakteru ogólnego, lecz występowały sporadycznie. Wśród Indian Araucan każda z żon spała z mężem od 1 do 7 nocy; mężowie Indian Goajiro odwiedzali okazyjnie swe żony, zamieszkujące każda z osobna oddzielne chaty. Mężczyźni Indian Patangoro i Amani zmieniali swe żony co noc i każda z nich przyrządzała swemu mężowi posiłki gdy przychodziła na nią kolej. Ponieważ wśród tych ostatnich szczepów obowiązki żony obejmowały jedynie przyrządzanie mężowi posiłków, malowanie ciała i współżycie płciowe, wszystkie inne czynności gospodarcze, zwłaszcza pomoc przy uprawie ziemi, wykonywała zasadniczo siostra mężczyzny. Mężczyzna był więc bardziej związany z siostrą aniżeli z żonami.
U Indian Warrau, gdzie mężczyzna często sprowadzał do gospodarstwa domowego młode dziewczęta jako kandydatki na przyszłe żony, pierwsza żona pouczała je zwykle o czekających obowiązkach i zapoznawała z pracą domową. Wojownicze szczepy uzupełniały ponadto ten nie dobór siły roboczej brankami wojennymi, które wspomagały żonę w gospodarstwie domowym.
mam (1) - Język z rodziny maja-kicze którym mówią m.in. Indianie Mam, Kanjobal, Jakaltek i Ixil. W 1946 roku dialektem tym mówiło łącznie 268 512 osób.
Mam (2) - Indianie mówiący językiem mam, żyjący na pograniczu Meksyku i Gwatemali, w okolicach miasta Todos Santos, Cuchumatanes, Huehuetenango, San Marcos i Tajamuko.
Mama Huaco - Jedna z pierwszych kobiet rodu Inca zamieszkałych w Cuzco. Jak mówi legenda, zaatakowała ona szczep Hualla pojedynczym pociskiem wyrzuconym z bolas i zabiwszy jednego z nich wypruła mu wnętrzności i wpuściła powietrze w jego płuca, co tak przeraziło pozostałych, że natychmiast rzucili się do ucieczki.
Mamainde - Inna nazwa Indian Nambikuara Północnych.
Maman-ti - Indianin Kiowa. 27 września 1874 roku wziął udział w potyczce z wojskiem USA w kanionie Palo Duro.
Mama Ocllo - Siostra i żona legendarnego twórcy dynastii i państwa Inków, syna Słońca Manco Capaca. Nauczyła poddanych tkactwa i prac domowych.
Mama Quilla - Mama Księżyc; w mitologii Inków, bogini księżyca władająca światem w nocy, małżonka boga Inti.
Mama Pacha - Inna pisownia imienia bogini Pacha Mama.
Mambyuara Nhambicuara
Mame - Indianie z Meksyku i Gwatemali.
mameyas zapote
mamilaria - (Mammillaria Haw.); rodzaj kaktusów rosnących w południowych stanach USA i od Meksyku po Wenezuelę i Kolumbię. Kaktusy te nie mają żeber, ale brodawki. Kwiaty rozwijają się w zagłębieniach między brodawkami, nazywanych askillami (pachwinami), ułożone wianuszkiem wokół wierzchołka rośliny. Bywają niewielkie, ale za to pojawiają się licznie. Mamilarie mają owoce gładkie, bez łusek i bez chlorofilu. Sam owoc dojrzewa wewnątrz pędu rośliny i dopiero wówczas, gdy osiągnie określony stopień dojrzałości, wysuwa się na zewnątrz i pojawia na powierzchni rośliny. Opisano dotychczas ponad 300 gatunków tego rodzaju i stale publikuje się coraz to nowe odkrycia.
Mamilaria bokazańska, M. bocasana, występuje w Meksyku. Jako młoda roślina ma kształt kulisty. Będąc rośliną starszą kształt ten nieco się wydłuża. Ma niebieskozielony pęd gęsto pokryty cierniami, zasłaniającymi prawie całkowicie brodawki. Ciernie są białe, a tylko 2-4 środkowe są dłuższe i mają barwę żółtą. Jeden z nich, najdłuższy, ma wierzchołek haczykowato zagięty. Kwity ma jasnożółte, bardzo trwałe.
Mamilaria pączkująca, M. prolifera, pochodzi z Kuby i Haiti. Jej prawie kuliste pędy mają średnicę około 3-4 centymetrów. Brodawki ma drobne, pokryte licznymi, białymi, włoskowatymi cierniami. Kwiaty ma białożółte.
Mamilaria wielkobrodawkowa, M. magnimamma, dziko rośnie w Meksyku. Ma szerokokuliste pędy, niebieskozielone, pokryte brodawkami. Kwiaty o długości 2,5 centymetra mają barwę kremową. Owoce, jak u prawie wszystkich mamilarii, są bardzo ozdobne, karminowe.
Mamilaria Wilda, M. wildii, pochodzi z Meksyku. Pędy ma podługawe, długości około 15 centymetrów, niebieskawozielone. Jej owoce mają barwę brązowoczerwoną.
Mamupatukaiubaeteri - Grupa Indian Yanoama.
Manabi - Nazwa stylu rozwijającego się w okresie od 250 roku p.n.e. do 1500 roku n.e. w Ekwadorze, w rejonie Manta.
Manabita - Indianie ekwadorscy.
Manabozho - Heros kulturowy Indian Ojibwa. Pół-legendarny wódz-półbóg. Dokonał wielkich czynów dla dobra Indian, m.in. nauczył ich uprawy kukurydzy, pisma obrazkowego itp.
Manacica - Indianie z Boliwii i Brazylii.
Managua - Inna nazwa Indian Cashibo-Cacataibo.
Manahoac - Konfederacja lub grupa plemion z północnej Wirginii. Według Tookera nazwa ich wywodzi się z języka algonkińskiego i znaczy tyle co "oni są bardzo weseli". Zaliczani do rodziny językowej sju. Smith do konfederacji tej zaliczył następujące plemiona: Monahoac, Tagninateo, Tanxnitania, Shackaconia, Outponea, Whonkenti, Stegaraki, Hassinunga. W roku 1608 zajmowali obszar od wodospadów rzek do gór i od Potomaku do rzeki North Anna. Wrogowie Indian Iroquois i Powhatan. Sojusznicy Indian Monacan. Jedyną ich wioską, której nazwa przetrwała, była Mahaskahod. Inne wioski prawdopodobnie nosiły nazwy poszczególnych plemion konfederacji. Indianie Mahock wymienieni w 169 roku przez Lederera to na pewno Indianie Manahoac. Pierwsze z wymienionych plemion konfederacji, Manahoac, żyło według Jeffersona nad rzeką Rappahannock w okręgach Stafford i Spottsyloania w Wirginii.
Mangua Caxibo
Manahoak - Indianie północnoamerykańscy z dzisiejszego stanu Wirginia.
Manam - lub Manan; Indianie z USA (stan Texas). Znani są z pierwszych hiszpańskich sprawozdań z 1690 roku, kiedy to żyli przy rzece Guadelupe, na północny-wschód od San Antonio.
Manamabobo - Indianie peruwiańscy.
Mananagua - Indianie peruwiańscy.
Mananamabua - Indianie peruwiańscy.
Mananye Amanage
Manao - Wymarli już Indianie brazylijscy znad górnego Rio Negro. Około 1540 roku spotkali się z hiszpańską wyprawą Orellana poszukującego m.in. legendarnego miasta Manoa. W XIX wieku łapali Portugalczykom indiańskich niewolników. W 1852 roku na ich cześć nazwano miasto Barra mianem Manaus.
Indianie Manao, podczas pierwszej pełni Księżyca w marcu, organizowali uroczystości z okazji zdobycia większej ilości żywności. Uczestnicy przechodzili podczas tej uroczystości okrutne biczowanie, które jednak znoszono ze stoickim spokojem.
Indianie Manao uważali, że wiedza medyczna czarownika zanika z chwilą zawarcia przez niego małżeństwa.
Manari - Przyjazna Inkom plemię żyjące w dolinie rzeki Urubamba.
Manasi - Indianie boliwijscy.
Manastara - Indianie wenezuelscy.
manat - (Trichechidae); brzegowiec lub lanantyn. Ssak z rzędu syren. Występuje w trzech gatunkach. Jest to zwierzę roślinożerna. Żyje w wodach przybrzeżnych i śródlądowych strefy tropikalnej. Dorasta do 700 kilogramów wagi.
Manat amazoński, T. inunguis, żyje w Amazonce, Orinoko i Madeirze.
Manat amerykański, T. manatus, występuje w Morzu Karaibskim i wzdłuż wybrzeża tropikalnych części Ameryki Środkowej i Południowej.
Manaty są gatunkiem ginącym z powodu zanieczyszczeń i polowań.
Manatial - Odkryte na terenach nadmorskich półwyspu Santa Elena w Ekwadorze stanowisko archeologiczne, charakteryzujące się grubymi bifasami (rodzaj paleolitycznych narzędzi kamiennych).
Manatinavo - Indianie peruwiańscy.
Manaua - Indianie peruwiańscy.
Manava - Indianie peruwiańscy.
Manaxo Amanage
Manche - Indianie z Belice i Gwatemali.
Manchinere - Inna nazwa Indian Machinere.
Manchineri - Inna nazwa Indian Machinere.
Manco Yauyo
Manco Capac - Pierwszy, pół legendarny władca Inków. W języku kechua "Król Manco", syn Inti, mąż i brat Mama Huaco i Mama Ocllo, był mitycznym założycielem dynastii i państwa Inków. Wg G. de la Vegi miał on zostać wysłany przez Słońce z wyspy na jez. Titicaca, aby nauczać plemiona peruwiańskie uprawy roli, rzemiosł i innych dóbr cywilizacyjnych. Po stuletnim panowaniu zmarł i zamienił się w kamienną kolumnę, czczoną jako pakarina (ubóstwiony protoplasta rodu) w Inti Kancza.
Mancueta - Indianie wenezuelscy.
Mandan - Indianie zamieszkujący Północną Dakotę (wzdłuż rzeki Heart), zaliczani do Indian Prerii. Ich siedziby znajdowały się na terenie dzisiejszych stanów Montana oraz Północna i Południowa Dakota. Należą do rodziny językowej sju.
Mężczyźni nosili koszule z jeleniej skóry przyozdobione kolcami jeżozwierza, spodnie i mokasyny. Kobiety nosiły zeszyte ze sobą po bokach skóry z górskiej owcy narzucone na ramiona oraz suknie bez wyszukanych ozdób. Mokasyny z jeleniej skóry sięgały kostek i były uzupełnione przez legginsy z jeleniej skóry przedłużone ponad kolano i ozdobione frędzlami u dołu.
Indianie Mandan mieszkali w ziemiankach (takich samych jak Indianie Hidatsa) o średnicy od 40 do 75 stóp. Pośrodku stały 4 rozwidlające się kolumny wysokie na 20 stóp, rozmieszczone w odległości 15 - 18 stóp. Niższe 4 kolumny wysokie na około 8 stóp ustawione były naokoło mieszkania, wspierając serię grubych słupów, z których wystawały krokwie skierowane do środkowych belek. Wierzbowe gałęzie były zespolone poziomo i pokryte sucha trawą, a następnie warstwą darniny i ziemi. Wsie Indian Mandan dzieliły się na dwie części, z których jedna nazywała się stroną Trzech Klanów, druga - stroną Czterech Klanów.
Głównym obrzędem było Okipe czterodniowy obrzęd zawierający charakteryzujące go pokazy tortur szczególnie imponujące i wymyślne. Modlący ofiarowywali się wszystkich duchom a w szczególności słońcu; celem tańca było, poza oczywiście zwykłym błaganiem o zamożność dla plemienia, umożliwienie tańczącym obcowanie z niektórymi duchami podczas stanu nieświadomości. Innymi ważnymi obrzędami były: Taniec Bizona - mający na celu przywołanie bizona do wiosek, Taniec Kukurydzy - składano dary duchowi kukurydzy.
Informacje dotyczące Indian Mandan muszą szczególnie zainteresować przeciętną osobę tej generacji by odpowiedzieć na pytania rodzące się w jego umyśle. Przez ponad 75 lat literatura poważna na całym świecie publikowała, w oparciu o romantyczną mrzonkę George'a Catlina teorię w której autor starał się dowieść, że Indianie Mandan byli Walijczykami. Posunął się nawet do tego, że wydrukował mapę, która rzekomo wskazywała drogę statków mających przywieźć Mardoca i jego kolonistów do Ameryki. Teorie o pochodzeniu Indian z innego kontynentu, a zwłaszcza teoria o pochodzeniu Indian od jak go nazwano Zaginionego Plemienia Izraela były rzeczywiście bardzo popularne przez ostanie 250 lat. Nadal, pomimo że współczesne badania nie potwierdzają tych rewelacji ciągle większość czytelników wierzy w te romantyczne przypuszczenia.
Nikt nie jest w stanie określić jak długo Indianie Mandan żyli w warownych wioskach nad rzeką Heart, kiedy to w 1738 roku ale Sieur de la Verendrye, będący na wyprawie poszukiwawczej zleconej przez Kanadyjską Kompanię Futrzaną, dotarł do tej pokojowo nastawionej ludności. Jeśli dać wiarę tradycyjnej historii Indian, ich domostwa w tamtym położeniu było rozmyślnie dobrane przez przodków. O ich długim pobycie przekonują sąsiedzi i sojusznicy - Indianie Hidatsa, mówią o grupie, która się odłączyła od Mandan i stała się plemieniem Absoraka, zdarzenie to miało miejsce około lat 50 XVII wieku. W 1804 roku dotarła do nich wyprawa Lewisa i Clarka.
Około 1812 roku prowadzili walki z Indianami Yanktonai. Przebywał wśród nich George Catlin rysując ich tańce: Przybądź Bizonie i Taniec Słońca. Catlin napisał też między innymi:
"Indianie Mandan są małym szczepem i ponieważ nie lubą oddalać się zbytnio od swych siedzib, nie chcąc popaść pod przemoc potężniejszych od nich wrogów, narażeni są często na głód. W takim krytycznym położeniu każdy mężczyzna przynosi ze swego namiotu maską (skórę z głowy bizona razem z rogami); każdy jest bowiem obowiązany trzymać zawsze taką maskę w pogotowiu. Wtedy zaczyna się taniec, zwany przez nich Przybądź Bizonie!, którego celem jest nakłonić stada bizonów, aby zmieniły szlaki swych wędrówek, skierowały się w stronę wsi i zaczęły się paść na pięknych wzgórzach i w dolinach okolicznych, gdzie Indianie Mandan będą mogli je ubić i upiec.
Gdy nadal brak jest mięsa, wówczas donosi się o smutnym stanie rzeczy wodzom i czarownikom. Ci przyjmują to do wiadomości na uroczystym zebraniu i postanawiają, że trzeba zastosować starą i pewną metodę, która nigdy jeszcze nie zawiodła.
Wódz każe posłańcom i obwoływaczom głosić swoje zarządzenia. Już w kilka minut później pośrodku wsi, przed wielkim Domem Tajemnic, rozpoczyna się taniec. Wykonywany on jest w grupach po dziesięciu, piętnastu mężczyzn, z których każdy naciąga na głowę swą maskę, rogatą głowę bizona, i trzyma w ręce ulubiony łuk lub włócznię, broń używaną zwykle do polowania na bizony.
Taniec ten zawsze przynosi pożądany skutek. Wykonuje się go bowiem dzień i noc bez przerwy, tak długo, aż zjawą się bizon. Grzmią bębny, brzęczą grzechotki, rozbrzmiewają nieustannie pieśni i okrzyki, a przyglądający się stoją z maskami i bronią w ręku gotowi w każdej chwili do zastąpienia zmęczonego tancerza, który opuszcza plac. Podczas tej podniosłej ceremonii na pobliskich wzgórzach stoją czujki wypatrujące pojawienie się zwierzyny. Ujrzawszy zbliżające się stado, podrzucają w górę swoje płaszcze ze skóry bizonów. Znak ten jest natychmiast zauważony i zrozumiany przez całą wieś. Po odebraniu pomyślnej wiadomości rozlegają się okrzyki dziękczynne na cześć Wielkiego ducha, a w większym jeszcze stopniu na cześć czarowników i tancerzy, oni to bowiem są bezpośrednimi sprawcami sukcesu! Szybko postępują przygotowania do polowania. Najlepsze kawałki mięsa składa się w ofierze Wielkiemu duchowi, po czym następuje uczta, podczas której Indianie Mandan oddają się obżarstwu i pijaństwu.
Taki taniec wykonywano bez chwili przerwy dwa i trzy tygodnie, aż do wielkiego momentu pojawienia się bizonów. tym sposobem jest on zawsze skuteczny, a tancerze wierz, że to oni sprowadzili zwierzynę.
Według panującego prawa każdy mężczyzna we wsi Indian Mandan jest więc obowiązany mieć w pogotowiu maskę bizona. Wisi ona na słupie u wezgłowia jego legowiska, aby mógł ją włożyć natychmiast, gdy rozlegnie się wezwanie wodza do tańca. Maskę nasuwa się na głowę. Jest ona zwykle zakończona paskiem skóry na całą długość ciała bizon; do tego przyczepiony jest ogon zwierzęcia, który tancerz wlecze za sobą po ziemi. Gdy któryś z tancerzy zmęczy się, daje to poznać w ten sposób, że pochyla się do przodu, zginając ciało do ziemi. Natychmiast jeden z widzów "strzela" do niego tępą strzała i tancerz pada na ziemię jak trafiony bizon. Stojący dokoła mężczyźni chwytają go za pięty i wyciągają z kręgu tańczących, wymachując nad nim nożami. Następnie umownymi ruchami "zdzierają skórę" i "dzielą mięso" rzekomej ofiary, i dopiero po tym tancerz może odejść. Na jego miejsc inny mężczyzna nakłada maskę i przyłącza się do tańczących. Dzięki tym zmianom taniec może trwać bez przerwy dzień i noc aż do osiągnięcia upragnionego celu - przybycia bizonów."
W 1837 roku zdziesiątkowała ich epidemia ospy w wyniku czego z około 1500 członków plemienia uratowało się niecałe sto osób. Prowadził wśród nich badania m.in. Mac Leod. Dziś żyją w rezerwacie Standing Rock, utrzymując się przede wszystkim z sezonowych prac. W roku 1964 na terenie stanu Dakota Północna żyło 387 Indian Mandan.
Mandauaca - Indianie wenezuelscy (brazylijscy?) znad źródeł Cauabury, lewego dopływu środkowego biegu Rio Negro. Należą do rodziny językowej arawak.
Maniba - Inna nazwa Indian Baniwa.
Mandingo - Grupa Indian Kuna.
Manekenkn Haux
manganit - Minerał. Jedno z najważniejszych źródeł manganu. Słupkowe kryształy manganitu tworzą często druzy lub delikatne skupienia pręcikowo - promieniste. Kolor stalowoszary lub czarny.
Występuje m.in. w Nowej Szkocji (Kanada) i nad Jeziorem Górnym (USA). W Polsce okazy manganitu można znaleźć w kopalni barytu " Stanisławów" w Górach Kaczawskich i na jej hałdach.
Mangeroma Tucundiapa
Mangosisa - Indianie z Ekwadoru i Peru.
Mangue - Indianie nikaraguańscy.
Mangnus - Kobiecy wódz Indian Narraganset, siostra Ninigreto, jedna z sześciu sachemów swego kraju w 1675 roku. Znana była również jako Matantck (czego Mangnus jest chyba zniekształceniem) i Quaiapen. Jej mężem był syn Canonicusa. Została zabita przez Anglików gdy wzięli ją do niewoli w bitwie na bagnach koło Warwick w Rhode Island w 1676 roku.
Manhan - Indianie z Nikaragui i Kostaryki.
Maniaton - Indianie kubańscy.
maniok - (Manihot);rodzaj z rodziny wilczomleczowatych. Występuje w około 130 gatunkach rosnących w Ameryce Południowej i Środkowej. Najważniejszy gatunek uprawny, obecnie szeroko rozprzestrzeniony w tropikach, to maniok jadalny (Manihot utilissima), posiadający bulwy korzeniowe o dużej zawartości skrobi, osiągające 1 m długości i 15 kg wagi.
W mitologii wielu plemion amazońskich występuje potężne, dobroczynne bóstwo leśne zwane Maira, Ono to nauczyło między innymi ludzi uprawy manioku.
Wśród Indian Warrau odbywa się taniec z okazji dojrzewania manioku. Po zjedzeniu wspólnego posiłku odbywa się charakterystyczny taniec młodej kobiety i młodego mężczyzny. Oboje dzieli strzała wetknięta z ziemię grotem do góry. Mężczyzna ma wokół szyi owinięty nowy hamak, zawinięty za pośladkami. Ze splecionymi przed sobą rękami oboje tancerze robią prę pojedynczych i odmiennych dla każdego kroków w miejscu, z tym że nie wolno im na siebie wzajemnie spoglądać. Najmniejsza oznaka wesołości dyskwalifikuje partnera, które się natychmiast zmiana przy okrzykach i drwinach zebranych, mówiących, że nigdy nie dostanie żony względnie męża.
Indianie Jivaro organizują obrządki ku czci manioku w których główną rolę odgrywały kobiety. Święto to związane było z uroczystością tytoniową ku czci kobiety. W początkowej fazie uroczystości kobiety siadają przy swoich bulwach i śpiewają hymny na cześć manioku, który później spożywać będą podczas uroczystości tytoniowej. Zanoszą też modły do bogini Ziemi, którą symbolizuje kamień o niezwykłym kształcie. Następnie maluje się farbą na czerwono jedną z sadzone i kobieta, która ma być uczczona na uroczystości, umieszcza ją w okolicy pachwiny. Każda dalsza kobieta, która będzie się zajmowała uprawą manioku, musi siedzieć na bulwie. Po zasadzeniu roślin na polach, do ziemi wbija się ceremonialny kij kopieniaczy i w ciągu następnych pięciu nocy wszyscy tańczą i śpiewają, zanosząc modły do bogini Ziemi. Kobietom pracującym na polu nie wolno się malować czarną farbą ani nosić bransolet.
Jedno z podań Indian Machiguenga mówi o Księżycu, który przyniósł menstruującej dziewczynie bulwy manioku, zapoznał ją z ich właściwościami odżywczymi, a następnie ożenił się z nią. Dziewczyna urodziła czterech synów, którzy wszyscy byli Słońcami.
Indianie z obszaru Uaupés-Caquetá wyrabiają z manioku chichę, dodając do niego wyciąg z trzciny cukrowej.
Maniok jadalny jest jedną z głównych roślin dostarczających pożywienia mieszkańcom Ameryki i Afryki, daje wysoki plon (10-30 t/ha) i jest odporny na niekorzystne warunki glebowe i klimatyczne. Jego wartość obniża obecność pewnej ilości kwasu pruskiego w korzeniach - usunąć można go przez gotowanie lub pieczenie. Aktualnie otrzymano odmiany o niskiej zawartości kwasu pruskiego. Maniok kauczukodajny (Manihot glaziovii) jest źródłem tzw. kauczuku ceara, o nieco niższej wartości od prawdziwego kauczuku.
Maniteneri - Indianie brazylijscy.
Manitiwitano - Indianie południowoamerykańscy znad rzeki Rio Negro. Około 1750 roku na ich czele stał wódz Kokuj. Dzieli się na 200-300 osobowe klany.
Manitsaua - Indianie brazylijscy.
manitu - Nazywany niekiedy Wielkim Duchem. W rzeczywistości jest to nieosobowa moc władająca siłami natury.
Manoa - Indianie peruwiańscy.
Manoita Setebo
Manque - Indianie z Nikaragui, spokrewnieni z Indianami Chorti. Bliscy wymarcia.
Mansinyo - Indianie boliwijscy.
Manso (1) - Indianie północnoamerykańscy ze stanu Nowy Meksyk.
Manso (2) Guaipunave
Manta - Indianie z peruwiańskiej i ekwadorskiej Amazonii.
Wśród Indian Manta praktykowano ofiarowanie bogom żywych kobiet. Żony zmarłego władcy Indian Manta dobrowolnie odchodziły z nim z tego świata; na wielkiej publicznej uroczystości odurzano je przy pomocy chicha, a następnie duszono i chowano ze zmarłym panem.
Manteno - Kultura ekwadorska rozwijająca się w okresie 500-1500 roku n.e.
Mantenya Manabita
Manitenere - Inna nazwa Indian Machinere.
Maniteneri - Inna nazwa Indian Machinere.
Mantizula Manitsaua
mantur arnota
Manuelito - Wódz Indian Navaho.
Pierwszy fort Stanozjednoczników w krainie Indian Navaho powstał u wylotu kanionu Bonito. Nazywał się Fortem Defiance. Mieszkańcy fortu paśli swe konie na pastwiskach wysoko cenionych przez przywódcę Indian Navaho, Manuelito i jego ludzi. Dowódca żołnierzy oznajmił Indianom, że pastwiska te należą do fortu i rozkazał, aby trzymali swe stada z daleka. Ponieważ nie było tam żadnych ogrodzeń, Indianie Navaho nie mogli zapobiec przechodzeniu swych zwierząt na zakazane łąki. Pewnego ranka grupa konnych żołnierzy z forty zastrzeliła wszystkie zwierzęta należące do Indian. Aby zaopatrzyć się ponownie w konie i muły, Indianie Navaho napadali na stada należące do wojska i na karawany zaopatrujące fort. W lutym 1860 roku Manuelito, prowadząc pięciuset wojowników, zaatakował stado koni pasące się kilka mil na północ od Fortu Defiance. Włócznie i strzały Indian nie mogły równać się z dobrym uzbrojeniem wojskowych strażników stada. Ponad trzydziestu wojowników zostało więc rannych, podczas gdy zdobyto kilka zaledwie koni. W ciągu paru tygodni po tej wyprawie, Manuelito wraz ze swoim sprzymierzeńcem, Barboncito, zgromadzili siłę ponad tysiąca wojowników i w ciemnościach nocy, 30 kwietnia, otoczyli Fort Defiance. Na dwie godziny przed świtem Indianie Navaho przypuścili atak na fort z trzech stron równocześnie. Byli zdecydowani zmieść fort ze swej ziemi. I tak to końska sprawa narobiła wiele zamieszania.
Fortu Defiance nie zdobyto, a wkrótce zbudowano nowy, zwany Fortem Wingate. A tu zamieszanie wynikło z powodu konia jeszcze większe, a zaczęło się tak niewinnie. W forcie tym wytworzył się zwyczaj urządzania wyścigów konnych pomiędzy Indianami Navaho a żołnierzami z fortu. Wszyscy Indianie Navaho ogromnie interesowali się tymi zawodami i w dniach gonitw setki mężczyzn, kobiet i dzieci, ubranych w barwne stroje, na swych najlepszych koniach udawały się do fortu. Pewnego słonecznego, rześkiego poranka, 22 września 1861 roku, odbyło się kilka gonitw, ale najważniejsza wyznaczona była na samo południe. Miał to być wyścig między Pistoletową Kulą (imię nadane przez żołnierzy wodzowi Manuelito), dosiadającym konia Indian Navaho, a jednym z poruczników na koniu wojskowym. Poczyniono wiele zakładów na tę gonitwę - na pieniądze, koce, zwierzęta, paciorki, w sumie na wszystko, co się do tego celu nadawało. Konie wystartowały jednocześnie, ale już w ciągu paru sekund wszyscy widzieli, że Pistoletowa Kula ma kłopoty. Stracił zupełnie kontrolę nad koniem i zjechał z toru. Wkrótce stało się jasne dla wszystkich, że jego wodze zostały przecięte nożem. Indianie Navaho udali się do sędziów, którymi byli wyłącznie żołnierze, domagając się powtórzenia gonitwy. Sędziowie odmówili i ogłosili zwycięzcą porucznika, a żołnierze natychmiast udali się w paradnym szyku do forty, aby odebrać wygraną. Rozwścieczeni Indianie podążyli za nimi, ale bramy fortu zatrzaśnięto im przed nosem. Kiedy jeden z Indian usiłował się włamać, został zastrzelony przez wartownika. Po tym nastąpił szereg wypadków w których zginęło kilka osób i wiele czasy upłynąć musiało zanim ponownie stosunki między Indianami a białymi jako tako się unormowały pokojowo.
Manu Park Panean - Inna nazwa Indian Yora.
Manzanero - Indianie argentyńscy z dorzecza Limayu. Jako grupa etniczna Indianie Manzanero nie istnieli. Nazwę taką stworzyli Hiszpanie, określając nią ludy zamieszkujące region Las Manzanas a obejmujące część Indian Mapuche, północnych Techuelche i Pechuelche. W drugiej połowie XIX wieku Indianie tego regionu walczyli z wojskami generała Roca. W 1889 roku przebywał wśród nich Hugo Zapałowicz.
Maopityan Maiopitian
Mapache - Indianie brazylijscy.
Mapani - Indianie brazylijscy.
Mapari Cumbaza
Maparina Mapurina
Mape - Indianie wenezuelscy.
Mapen - Indianie wenezuelscy.
Mapeni Mapene
Mapenuss Yaaucaniga
Mapidi Maiopitian
Mapincuare - Niebezpieczny duch występujący w wierzeniach południowoamerykańskich Indian Ipurina. Wraz ze swą żoną Patiniru napada on na ludzi.
Mapoye - Indianie wenezuelscy.
Mapoyo Mapoye
Mapuche Araucanian
Mapurina - Indianie peruwiańscy.
Maquinuca - Indianie brazylijscy.
Maquiri Caiabi
Maquiritare - Indianie wenezuelscy. Żaden Indianin Maquiritare nie wybierze się w podróż bez niewielkiej, bambusowej rurki (lub butelki). Jedząc mianowicie bez tej przyprawy, cierpi on tak samo jak i my.
Mara (1) - lub Marasi; szczep pochodzący z legendarnego Tampu-Tocco, który towarzyszył Ajarom w ich wędrówce, a później osiadł w dolinie Cuzco i we wsi Maras.
mara (2) - (Dolichotis patagona); duży gryzoń z rodziny marowatych zamieszkujący w niewielkich grupach pampasy i tereny zakrzewione południowej Argentyny. Wyglądem przypomina zająca o krótkich uszach i dość długich przednich nogach. Ciało osiąga długość około 70 cm i ciężar 10-15 kg. Stronę grzbietową ma popielatą, spód pokryły białawym futrem. Aktywny podczas dnia, odżywia się pokarmem roślinnym.
mara'akame - Szaman Indian Huichole. Posiada nie jedną, a pięć dusz; obowiązuje go pięcioletni okres przygotowawczy zanim zostanie pełnoprawnym szamanem; w tym czasie musi poprowadzić pięć pielgrzymek pejotlowych. Symbolem pejotlu jest kwiat o pięciu płatkach. Najświętszy pejotl to taki, który posiada pięć segmentów. Na wyposażeniu mara'akame znajduje się dziesięć strzał: pięć dużych na ceremonię pieśni i pięć małych do uzdrawiania.
Marabamba - Kultura peruwiańska, rozwijająca się w rejonie górnej Huallaga w okresie od około 1000 roku n.e. do czasów konkwisty.
Maraca (1) - Indianie wenezuelscy.
Maraca (2) - Indianie brazylijscy.
Maracana (1) - Indianie peruwiańscy.
Maracana (2) - Indianie brazylijscy.
Maracani Tumapasa
Maracapana - Indianie południowoamerykańscy.
Wśród Indian Maracapana dobra i przywileje ojca dziedziczyło dziecko urodzone z pierwszej małżonki. Jeśli pierwsza żona była bezpłodna, miejsce jej zajmowała dalsza kandydatka i wówczas jej dzieci dziedziczyły. Główna żona posiadała zawsze pewien autorytet wśród pozostałych żon i chociaż ich wzajemne współżycie nie wszędzie i nie zawsze było idealne, na ogół nie było owych zgrzytów i nieporozumień, jakie przy tych warunkach nasuwają się na myśl współczesnemu, cywilizowanemu człowiekowi.
Indianie Maracapana organizowali specjalne tańce z okazji zawarcia ślubu. U Indian Maracapana żony wodzów wojennych doprowadzano do nieolnictwa po uprzednim skazaniu na śmierć ich mężów za nie wykonanie poleceń.
Maragua Maue
Marahua Maruba
Maranon - lub Cajamarka. Kultura peruwiańska, wyróżniająca się malowaniem wewnętrznej płaszczyzny misek z trzema nóżkami. Malowane ornamenty to elementy geometryczne ora motywy podobne do smoka. Są one w kolorze czerwonym, brązowym i żółto-brązowym.
maranta - (Maranta); roślina południowoamerykańska. M. arundinacea to maranta trzcinowa. Pochodzi z Gujany i zachodniej Brazylii. Tworzy podziemne bulwy z których otrzymuje się jadalną mączkę skrobiową, arrow-root. Nazwą arrow-root określa się także mączki skrobiowe otrzymywane z podziemnych części innych gatunków roślin, takich jak maniok jadalny. M. bicolor to maranta dwubarwna. Jest byliną dziko rosnącą w Brazylii. Wyrasta do 35 centymetrów. Cechą charakterystyczną tego rodzaju są poduszeczki stawowe znajdujące się na ogonkach. M. leuconeura również pochodzi z Brazylii. Osiąga wysokość 50 centymetrów.
Maranza - Indianie peruwiańscy.
Maraon - Indianie z Gujany Francuskiej i Brazylii.
Maratino Tamaulipeco
Maraua - Indianie brazylijscy.
Marawan Maraon
Marcani Tumapasa
Marcos Vernon - Znany działacz indiański z brazylijskiego ludu Guarani-Kaiowá. Liczący około 70 lat Marcos był przywódcą tubylczej wspólnoty, który od pięćdziesięciu lat starał się odzyskać plemienną ziemię zajętą przez hodowców bydła. W roku 2000 odbył podróż po Europie, prezentując raport organizacji Survival International o historii Indian brazylijskich zatytułowany "Wydziedziczeni" (Disinherited).
- Ranczerzy strzelają do nas, podpalają nam domy i zabijają dzieci - powiedział wtedy Marcos Vernon. - Próbują się nas pozbyć. Musieliśmy więc przyjechać aż tutaj, żeby szukać swoich praw.
W ubiegłych miesiącach Guarani-Kaiowá zajęli pobocze autostrady, chcąc ponownie zamieszkać na swej ojczystej ziemi. Przed usunięciem ich przez policję i wojsko Vernon powiedział:
- To tutaj jest moje życie, moja dusza. Jeśli zabierzecie mnie precz z tej ziemi, odbierzecie mi życie.
Zastrzelony został15 stycznia 2003 roku przez nieznanych sprawców.
Opłakana sytuacja ludu Guarani-Kaiowá, jak również innych tubylczych ludów bez ziemi, domagała się natychmiastowego rozwiązania przez nowego prezydenta.
Mare-Puantu - Duszki Dwunastu Słońc Indian Araucan. Bogowie Araukanów nie zniżali się do bezpośrednich kontaktów z ludźmi. Sprawy życia codziennego były w gestii drobniejszych duchów. Do takich należały Duszki Dwunastu Słońc. One to pomagały w narodzinach. Zapewniały szczęście w miłości. Za odpowiednią ofiarę mogły wskazać źródła ziemskiego bogactwa wedle zasady "jak ty mnie, tak ja tobie". Nie były jednak wyrachowane i zawsze dotrzymywały słowa, dlatego opłacało się z nimi "trzymać sztamę".
Maret - Dobre duchy Indian Botocudo. Normalnie zamieszkują one górne rejony powietrza i chętnie pomagają ludziom. Gdy zachodzi potrzeba uzyskania ich wstawiennictwa, Indianie stawiają w wiosce wysoki, trzymetrowy słup, wokół którego czarownik śpiewa następnie zaklęcia. Wówczas na ziemię schodzą duchy Maret różnej płci i różnego wieku, spełniają prośby i życzenia Indian a następnie znów wracają do swych siedzib.
margaj - (Felis wiedii); mały ssak drapieżny z rodziny kotowatych. Zamieszkuje południowy kraniec USA, Amerykę Środkową oraz znaczną część Ameryki Południowej. Żyje w lasach, gdzie poluje na ptaki i małe ssaki. Dorasta do 80 centymetrów długości. Ogon może mieć 51 centymetrów. Ma okrągłą głowę oraz czarne plamy i pręgi na żółtawobrązowym futerku.
Maria - Inna nazwa Indian Gaviao.
Mariames - Indianie żyjący (jak podaje de Vaca) "poza" Quevenes, to znaczy w okolicy zatoki Matagora w Teksasie, w latach 1527-34. Utrzymywali się głównie ze zbierania korzeni, których nigdy nie mieli zbyt wiele, z wyjątkiem sezonu zbierania dzikich gruszek. Sproszkowane rybie kości po wymieszaniu z wodą spożywali w postaci pasty. Podobno mieli zwyczaj zabijania swych noworodków płci żeńskiej, by nie wpadły w ręce wroga a po przegranej bitwie nie wchodziły z nimi w związki małżeńskie. Rejon zamieszkiwany przez Indian Mariames stał się później ojczyzną nieistniejącego już dziś plemienia Karankawa. Manzanet (1670) wymienia plemię zwane Muruam, a Orozco y Berra plemię Mahuames z północno-wschodniego Meksyku lub południowego Teksasu, żyjące w misji San Juan Bautista w Coahuila w 1699 roku. Obydwa są chyba Indianami Mariames.
Mariape - Indianie brazylijscy.
Mariape-Nahuqua Mariape
Mariate - Indianie brazylijscy.
Maribichicoa - Indianie salwadorscy.
Maribio Subtiaba
Maricopa - Indianie z Arizony, USA.
Indianie Pima i Maricopa z Arizony planowali w połowie 2004 roku powiększenie swego rezerwatu Gila River. Jedna z ofert obejmowała 1200 akrów należących obecnie do Parku San Tan Mountain za kwotę 8 mln dolarów. Zakup zostałby sfinansowany z dochodu wygenerowanego przez plemienne kasyno.
W grę wchodzi też teren prywatny o powierzchni 640 akrów, niedaleko miejscowości Maricopa, i kolejne 640 akrów ziemi powierniczej na wschód od Sacaton, siedziby Rady Plemiennej.
Zdaniem rzecznika Indian, plemię pragnie nabyć ziemię, która nie byłaby przeznaczona pod budowę domów.
Marien (1) - Indianie kubańscy.
Marien (2) -Indianie z Santo Domingo i Haiti.
Marinaua - Indianie brazylijscy.
Maripu Marripu
Maritong - Indianie brazylijscy.
Mariusa - Indianie wenezuelscy.
markasyt - Należy do grupy minerałów kruszcowych. Ma ten sam skład chemiczny co piryt oraz prawie identyczne zabarwienie i wiele innych właściwości. Kryształy markasytu są najczęściej małe i mają pokrój tabliczkowy lub słupkowy. Markasyt i piryt występują wspólnie w złożach węgla oraz w rozmaitych zmetamorfizowanych i niezmetarmofizowanych skałach osadowych.
Najładniejsze okazy markasytu pochodzą m.in. z amerykańskiego stanu Illinois, Kansas, Missouri i Oklahoma.
W Polsce znany jest z kopalni węgla brunatnego w Turoszowie i kopalni rud cynkowo - ołowiowych Olkusza. Występuje też w Rudkach koło Słupi Nowej (Góry Świętokrzyskie).
Znany jest przynajmniej jeden przykład lustra z markasytu, wykonanego przez dawnych Meksykanów, z powierzchnią wypolerowaną w taki sposób, że odbicie dawało obraz powiększony.
marmozeta lwia - (Leontideus rosalia); małpa z rodziny pazurkowatych wyróżnia się złotobrunatną sierścią.
marmur - Skała metermoficzna, utworzona z kalcytu lub dolomitu a czasem też z piroksenów, amfiboli, flogopitu, forsterytu i in. Przybiera różne barwy. Powstał z przekrystalizowania wapieni i dolomitów w wysokich temperaturach i ciśnieniach. Indianie Potawatomi nazywali go mawbi.
Ze względu na swe walory dekoracyjne i łatwość obróbki stanowi jedno z głównych tworzyw używanych w architekturze i rzeźbie.
W zbiorach Uniwersytetu Filadelfia znajduje się wykonana z białego marmuru waza znaleziona w honduraskiej dolinie Ulua, pochodząca z IX wieku.
Marodiapa - Indianie brazylijscy.
Maropa - Indianie boliwijscy. Jeden z mitów Indian Maropa opowiada o tym, ja to pewien chłopiec pojął za żonę sukę, która następnie przemieniła się w dziewczyną.
Marourioux - Indianie z Gujany Francuskiej.
Marpapi - Indianie kolumbijscy.
Marquesote - Indianie kolumbijscy.
Marqueton - Indianie kolumbijscy.
Martwe Ramię Indianin Dakota. Zimowe Kroniki odnotowały, że w roku 1827/28 został on pchnięty nożem przez Indianina Mandan i stracił dużo krwi.
Maruapoante - Duch z wierzeń Indian Araucan. Objawia on w snach mężczyznom, którą kobietę należy pojąć za żonę. Jeśli się dostosowano do jego wskazówek, duch objawiał swą pomoc w ten sposób, że kobieta na pewno zachodziła w ciążę.
Maruba - Indianie z Peru i Brazylii.
marzec - Trzeci miesiąc roku kalendarzowego. Indianie Nez Perce miesiąc ten nazywają la-te-tahl (Księżyc Pierwszych Kwiatów).
Południowoamerykańscy Indianie Manao, podczas pierwszej pełni Księżyca w marcu, organizowali uroczystości z okazji zdobycia większej ilości żywności. Uczestnicy przechodzili podczas tej uroczystości okrutne biczowanie, które jednak znoszono ze stoickim spokojem.
Masaca - Indianie wenezuelscy.
Masakra Meekera - Arogancja i nie licząca się z realiami i obyczajami czerwonoskórych działalność agenta do spraw Indian N. S. Meekere z agencji White River w Colorado budziła wiele sprzeciwów ze strony podległych mu Indian Ute. 10 września 1879 roku, po kolejnym sporze, jeden z Indian zaatakował Meekera. Zaczęły się rozruchy. Przestraszony agent wezwał na pomoc wojsko. Wojownicy Ute przygotowali zasadzkę, w którą wpadł 200-osobowy oddział. W starciu zginął dowódca i 9 żołnierzy, 43 dalszych odniosło rany. W tym samym dniu, 29 września, inna grupa wojowników zaatakowała agencję, zabijając Meekera i -7 pracowników oraz porywając 3 kobiety. W październiku pokojowo nastawiony wódz Ouray doprowadził do rozejmu i zwolnienia kobiet. Kilkunastu Indian aresztowano i skazano.
Masakra Fettermana - Mimo oporu Indian, latem 1866 roku, wojsko rozpoczęło budowę Fortu Phil Kearny na Szlaku Bozemana. Cały ten czas nękani byli przez Indian, lecz dopiero w grudniu czerwonoskórzy dysponowali wystarczającymi siłami, by stawić czoło wojsku w otwartym polu. Rankiem 21 grudnia wojownicy sprzymierzonych plemion Indian Sioux, Arapaho i Cheyenne pod wodzą m.in. Czerwonej Chmury i Szalonego Konia przystąpili do działania. Kilkunastu Indian zaatakowało wozy wiozące drewno na budowę. Dowodzący fortem pułkownik Henry Carrington wysłał na odsiecz 49 żołnierzy piechoty kapitana Williama Fettermana, 27 kawalerzystów porucznika Grummonda i 2 cywilnych zwiadowców. Całością dowodził kapitan Fetterman, któremu pułkownik Carrington dał wyraźny zakaz ścigania Indian poza pobliskim pasmem wzgórz. Po wyjściu z fortu żołnierze zobaczyli grupę kilkunastu Indian znikających za wzgórzami i, niepomni rozkazów, rzucili się w pościg. Tak dotarli do doliny Peno Creek, gdzie czekały główne siły czerwonoskórych. Indianie Cheyenne i Arapaho zaatakowali piechotę, a Indianie Sioux wbili się klinem między piechotę a kawalerię, która zaczęła się wycofywać. W ciągu kilkunastu minut zginęli piechurzy, potem rozproszeni zostali kawalerzyści. Na odgłos pierwszych strzałów na pomoc Fettermanowi wyruszyło z fortu dalszych 54 żołnierzy. Po dotarciu na miejsce znaleźli jedynie zmasakrowane zwłoki. Indianie wycofali się, zabierając swych rannych i zabitych. Fort przygotował się do obrony, lecz spodziewany atak nie nastąpił. Indianie ponieśli duże straty, a dodatkowo rozpętała się burza śnieżna, zmuszając ich do szukania schronienie w obozie. Była to największa porażka armii w dotychczasowych zmaganiach z Indianami.
Nazwanie tej potyczki masakrą dowodzi tendencyjności pojęć, gdyż była to prawdziwa bitwa w której Indianie posiadali znaczną przewagę liczebną. Bitwa ta w historii wojen amerykańskich należy do dwóch bitew w których zostali zabici wszyscy Stanozjednoczeniowi żołnierze biorący w nich udział.
Masakra w Mountain Meadows - Grupa emigrantów z Kansas, przechodząc przez Utah w drodze do Kalifornii, rozbiła obóz w odległości około 40 mil od Cedar City. 7 lub 8 września 1857 roku otoczył ich obóz oddział Indian Paiute i mormonów pod przywództwem Johna Doyla Lee. Podróżnych nastraszono groźbą ataku wrogich Indian i obiecano ochronę oraz bezpieczne przejście pod warunkiem, że złożą broń. Potem, gdy 137 osadników ruszyło w stronę Cedar City, wymordowano wszystkich, oszczędzając jedynie małe dzieci. Winą za masakrę obciążono początkowo Indian, lecz dopiero 20 lat później, w marcu 1877 roku, Lee został osądzony i rozstrzelany w miejscu masakry.
Masamai - Indianie peruwiańscy.
masaż - Starożytni Inkowie wykonywali masaże przy pomocy maści z glonów morskich i liści waleriany. Spruce zanotował 100 lat temu, że w Andach peruwiańskich masaż był pierwszym zabiegiem czynionym w leczeniu wszystkich chorób. Gumowa żywica po przeżuciu wcierana była wokół pępka, a czyniono to dwukrotnie. Jego zdaniem leczenia masażem daje czasem doskonałe wyniki przy lumbago i chorobach reumatycznych. Indianie Mexica w przypadku zranienia przepisywali choremu kąpiel parową, o czym donosi Sahagun, podczas których "przewracając, masowali go".
Masaż był główną, leczniczą czynnością wśród Indian Cherokee, którzy stosowali go do złagodzenia bólów menstruacyjnych oraz w przypadku zwichnięć i temu podobnych dolegliwości, a także przy mniej znaczących przypadkach jak opuchlizny czy ukąszenia węża. Leczniczy człowiek podczas masowania ogrzewał swe dłonie nad płomieniem palących się węgli i nacierał chore miejsca kolistymi ruchami prawej ręki, zważając na to aby nacisk pochodził głównie ze środkowej części dłoni.
Indianie Pawnee leczyli kolkę poprzez wcieranie w brzuch maści robionej z bawolego tłuszczu i sproszkowanej czarnej rośliny (Baptisia bracteata - chodzi o nasiona tej rośliny). Hrdlicka podaje, że Indianie Pima i Maricopas często stosowali tę samą roślinę względem chorych, zwłaszcza do łagodzenia bólów miejscowych. Stosowano ją też w macicznych bólach porodowych, kładąc na żołądek wraz z suchym, gorącym okładem z ogrzanej ziemi. Opisał ten przypadek zaobserwowany wśród Indian Pima - pewna dziewczyna miała ataki histerii, na co inne natarły całe jej ciało i miesiły żołądek. Masaż stosowana także u Indian Juma i Zuni, a jeden taki przypadek zanotowano także u Indian Navajo podczas "ceremonii naprawczej" w przypadku ataku katalepsyjnej histerii.
Masaż był dawniej używany wraz z odpowiednią maścią przy leczeniu chorób reumatycznych i im pokrewnych. Stosowany był też przez wiele plemion w podobnych przypadkach bólów porodowych, do prawidłowego ułożenia płodu podczas rodzenia.
U południowoamerykańskich Indian Chono zanotowano przebieg leczenia bólu w plecach. Leczenie rozpoczęła żona chorego masażem pleców a potem klatki piersiowej. Następnie nabrała do ust wody i oblała go. Po tym przymusowym prysznicu rozpoczynało się głośne zawodzenie z płaczem i kryzkami oaz dotykaniem ustami chorych miejsc na plecach. Po pewnej chwili nadeszła inna kobieta i nasmarowała choremu plecy, ramiona i piersi jakąś lepką substancją, po czym mężczyzna zanurzył się arę razy w wodzie.
Masaż był też podstawą leczenia chorych przez kobiety Indian Chacobo zajmujące się praktykami medycznymi.
Masca - Indianie z peruwiańskiej prowincji Chilque. Podbici przez państwo Inków.
Masco - Indianie peruwiańscy.
Mascoi - Indianie paragwajscy.
Mascorro - Indianie meksykańscy.
mascoy - Rodzina językowa z Paragwaju do której należą m.in. Indianie Augaite, Lengua, Guano, Sanapana, Toba.
Masehual Yucateco
Mashacale - Indianie brazylijscy ze stanu Minas Gerais. Występowała wśród nich poliginia sorroralna. Osiągnięcie dojrzałości płciowej obchodzili tańcami.
Masivaribeni - Indianie kolumbijscy.
Masparro - Indianie wenezuelscy.
Maspo - Indianie peruwiańscy.
Massaca Huari
Massacara - Indianie brazylijscy.
Massachusets - Indianie żyjący pierwotnie wokół terenów na których stoi dziś miasto Boston, stolica stanu noszącego nazwę tych Indian. Na początku XVII wieku liczyli około 3 tysiące osób, lecz wojny i zarazy zdziesiątkowały ich tak bardzo, że w momencie kolonizacji ich terenów przez białych liczyli już 500 osób. Okazali się przychylnym białym plemieniem. Stali się pierwszymi "modlącymi się Indianami". Przeniesiono ich do różnych osad, gdzie zmieszawszy się z członkami innych plemion zatracili własną tożsamość.
Mastanahua - Indianie południowoamerykańscy, zaliczani do rodziny językowej pano.
Mastodonte - Kultura peruwiańska rozwijająca się w rejonie wybrzeża południowego w okresie 1100-900 roku p.n.e.
Mataco - Indianie żyjący na terenie Boliwii i Argentyny, na prawym brzegu rzeki Bermejo i nad rzeką Pilcomayo. Należą do grupy językowej matako-mataguayo (lub według innych źródeł - mataco-guaukuru) i podrodziny mataco. Występowała wśród nich poliginia sororalna i przewaga endogami.
Indianie Mataco wyrabiali dla swych córek gliniane lalki.
Młodzież Indian Mataco zabawiała się w ten sposób, że dziewczęta przedstawiały rosnące drzewa, które następnie jeden z chłopców ścinał przez uderzenie dziewcząt i upadek tychże.
Kobiety Indian Mataco malują twarze czarną farbą przy uroczystościach pogrzebowych. Krewne zmarłego prze okres od 6 do 12 miesięcy nie mogły opuszczać swej chaty a najbliżej spokrewnione kobiety powstrzymują się od spożywania pewnych pokarmów tak długo, dopóki nie wyparuje woda pozostawiona w naczyniu przy zwłokach zmarłego.
W latach 1780-82 brali udział w powstaniu Tupaca Amaru II. W 1950 roku w boliwijskiej prowincji El Chaco żyło ich 200 osób. W 1959 roku Mieczysław Lepecki wydał książkę "W selwasach Paragwaju", w której opisywał swe spostrzeżenia poczynione wśród tych Indian.
Matagalpa - Indianie z Hondurasu i Nikaragui, zaliczani do rodziny językowej misumalpan.
Matagen - Indianie z Peru i Ekwadoru.
Mataguayo (1) - Indianie argentyńscy.
Mataguayo (2) Mataco
Mataguayo (3) Vejoz
Matama Mataua
Matapi - Indianie kolumbijscy żyjący na lewym brzegu rzeki Yapuro. Zaliczeni do rodziny językowej arawak i podrodziny maipure.
Matagalapo - Wymierające plemię z Nikaragui.
Matanaui - Indianie brazylijscy.
Matapi - Inna nazwa Indian Yucuna.
Matara - Indianie argentyńscy.
Matarapa - Indianie kolumbijscy.
Mataua - Indianie brazylijscy.
maté - Napar przyrządzany z wysuszonych i zmielonych liści yerba mate (ostrokrzew paragwajski, herbata paragwajska). Bardzo popularny napój w Argentynie, Paragwaju, południowej Brazylii i w Chile. Tradycyjny i najpopularniejszy sposób przyrządzania polega na napełnieniu zmieloną yerba mate naczynia z tykwy (zwane mate) do połowy objętości, a następnie nalanie do pełna wrzącej wody. Pije się napar używając metalowej rurki, na końcu rozszerzonej i perforowanej, czasem inkrustowanej srebrem i masą perłową.
W 1949 roku Kalervo Oberg tak opisał dzień pracy kobiety Indian Tereno zamieszkujących południowe obszary Mato Grosso. Wszyscy mieszkańcy wioski budzą się tam zwyczajowo o brzasku i pierwsza osoba, która wstaje, czy to kobieta czy mężczyzna, zapala ogień i gotuje wodę. Następnie kobieta się myje i przygotowuje w swej chacie herbatę przez naparzenie liści mate, którą cała rodzina pije przy pomocy specjalnych rurek.
Mathews, Mary Bosomworth, Mary
Matipu-Nahukwa - Indianie południowoamerykańscy, zaliczeni do rodziny językowej caribe.
Matis - Indianie południowoamerykańscy, zaliczeni do rodziny językowej pano.
matka - Kobieta mająca własne dziecko w stosunku do tego dziecka. Indianie Shawnee nazywają ją nik-yah, a matkę (w znaczeniu "moja") nazywają neegah Indianie Nez Perce matkę nazywają pee-kah.
Matki Indian Siriono, podczas pewnych uroczystości związanych z ucztami pijackimi, nakłuwa się kolcem pewnej ryby na górnym ramieniu, co pozostawia następnie dekoracyjne blizny stanowiące oznakę dojrzałości.
Wśród Indian Bororo matka traci swą opieką nad synem z chwilą, gdy ten dochodzi do dojrzałości płciowej i jako znak męskości otrzymuje pochwę na penis. W trakcie uroczystości przy obrzędzie nakładania tej pochwy matka okazuje swój smutek i żal przez głośne zawodzenie.
Wśród Indian Zaparo zdarzały się przypadki grzebania żywego dziecka wraz ze zmarłą matką.
Matlaltzinca Matlatzinca
Matlame - Indianie meksykańscy.
Matlatzinca - Lud Sieci; Indianie ze wschodniego Meksyku, które towarzyszyło Indianom Mexica w ich wędrówce z legendarnego Aztlanu. Należą do grupy językowej matlatzinka. W latach 1481-86, za panowania króla Indian Mexica, Tizoca, prowadzi wojny z jego poddanymi. Pozostałości ich kultury eksponowane są między innymi w muzeum Toluca.
matronicowce - (Ceratioidei), lub pyszczakowce; ryby z Morza Karaibskiego i Zatoki Panamskiej.
Matsahamomowi - Indianie południowoamerykańscy, zaliczeni do rodziny językowej arawak i podrodziny guahibo.
Matteiro Chacamecra
Mattole - Indianie północnoamerykańscy, ze stanu Kalifornia. W 1970 roku liczyli około 100 osób.
matukana - (Matukana Br. et R.), są to piękne, w starszym wieku kolumnowe kaktusy z górskich terenów Peru. Wszystkie mają wielkie, grzebieciste (zygomorficzne) kwiaty. Opisano 13 gatunków tego rodzaju.
Mauaca - Indianie brazylijscy.
Mauacua - Indianie z Wenezueli i Kolumbii.
Maue - Indianie z Brazylii. Zliczeni do rodziny językowej maue-satere.
Jeden z mitów Indian Maue opowiada o dziewczynie, która obcowała seksualnie z małym wężem i następnie wydał na świat chłopca.
Indianie Maue twierdzą, że guarana wywodzi się z oczu pewnego chłopca, który narodził się ze stosunku płciowego dziewczyny z małym wężem. Wierzą też, że na grobie chłopca, którego matka była duchem, wyrasta guarana.
Zamężne kobiety Indian Maue wyłączone były z udziału w tańcach plemiennych.
Przebywający w 1669 roku wśród tych Indian jezuicki misjonarz, J. Felipe Betendorf, zanotował, że używali oni powszechnie guarany jako środka wzmacniającego i pobudzającego. Stosowali go do leczenia bólu głowy, łagodzenia skurczów żołądka oraz jako afrodyzjaku. Indianie ci wierzyli też, że roślina ta chroni przed malarią i dyzenterią.
Maue Mauitsi Maitsi
Maulieni Caua
Mawayana - Indianie południowoamerykańscy, zliczeni do rodziny językowej arawak i podrodziny maipure.
Maxakali - Indianie południowoamerykańscy, zaliczeni do rodziny językowej macro-ge i podrodziny maxakali.
Maxco-Piro Inapari
Maya Indianie środkowoamerykańscy z grupy kicze, majańskiej rodziny językowej. Początkowo zamieszkiwali południowo-wschodnie tereny Meksyku, Gwatemalę i część Hondurasu. Pierwsze ich państwa - miasta powstały w I-III wieku, których szczyt rozwoju przypadł na V-IX wiek.
Podstawą gospodarki Majów było rolnictwo (uprawiali kukurydzę, fasolę, bawełnę, kakao, maniok, bataty, kolokazję jadalną), wykorzystujące technikę żarową i irygację, myślistwo, rybołówstwo i zbieractwo; dużą rolę odgrywał handel lądowy i morski (przybrzeżny), organizowali targi i jarmarki.
Trudnili się również tkactwem i jubilerstwem. Rozwijali takie nauki jak: matematyka, astronomia, medycyna, botanika i sztuka.
Społeczeństwo składało się z wyodrębnionych warstw i grup zawodowych; najwyższe miejsce w hierarchii społecznej zajmowała arystokracja, z której wywodzili się władcy, zwykle łączący funkcje polityczne i religijne, a ponadto - urzędnicy, zajmujący się administracją miasta-państwa, kapłani oraz wyżsi dowódcy wojskowi; najliczniejszą warstwę stanowili chłopi, których część, czasowo lub na stałe, zajmowała się rzemiosłem; istnieli też profesjonalni kupcy i inne grupy zawodowe; najniżej w hierarchii stali niewolnicy, stosunkowo nieliczni, rekrutujący się głównie spośród jeńców wojennych.
W tak zwanym okresie wczesnoklasyczny, przypadającym na lata 250 - 400 n.e. wznieśli w Gwatemali takie miasta jak Tikal, Uaxactún, Quirigua, Seibal; w Meksyku - Palenque, Bonampak, Yaxchilán) i Tabasco, a w Hondurasie Copán. Spełniały one funkcje sakralno-administracyjne.
Ośrodki państwowości Indian Maya rozwijały się w postaci miast, otoczonych przez osiedla i wioski rolników i rzemieślników, w których dominowały budowle o charakterze religijnym. Liczba mieszkańców miast - głównie przedstawicieli warstwy kapłańskiej i arystokratycznej - nie była wielka. Miasta, będące prawdopodobnie podstawową jednostką systemu polityczno-państwowego, zorganizowane były w luźne konfederacje lub ligi miast, stąd często porównuje się miasta-państwa Indian Maya i Greków. Władzę w miastach sprawowali przywódcy wojskowi i kapłani będący jednocześnie uczonymi. Mimo że w odniesieniu do form organizacji politycznej Indian Maya używa się niekiedy pojęcia imperium, w rzeczywistości tworzyli oni wyłącznie mniej lub bardziej trwałe związki kilku miast-państw; przed hiszpańską inwazją na Jukatanie nie istniały żadne ponad lokalne struktury polityczne.
W okresie średnioklasycznym (400 - 700 r. n.e.) wystąpiły lokalne kryzysy polityczne, w konsekwencji których w okresie późnoklasycznym (700 - 900 r. n.e.) rozwinęły się style regionalne w architekturze i sztuce, a cywilizacja Indian Maya osiągnęła swe apogeum. pod koniec tego okresu w rejonie centrum doszło do załamania rozwoju cywilizacyjnego i opuszczenia miast. Przyczyny porzucenia ośrodków Starego Imperium nie zostały jeszcze ostatecznie wyjaśnione. Istnieje wiele hipotez, tłumaczących wędrówki Indian Maya, np. według Morleya zostały one spowodowane wyjałowieniem terenów rolniczych w wyniku uprawy żarowej, według Thompsona i Masona - buntem ludności przeciwko władzy kapłanów.
Już w X wieku Indianie Maya odparowywali solanki, a uzyskaną tym sposobem sól rozprowadzali po całej Ameryce Środkowej. Świadczą o tym niedawne odkrycia archeologów dokonane w pobliżu stolicy Meksyku. Badano tam ruiny miast i pozostałości dawnych systemów nawadniających, pozostałych po cywilizacji tych Indian. Uczeni zwrócili uwagę na wyróżniający się tam kompleks kanałów i płytkich zbiorników wodnych zasilanych przez słone źródła. Początkowo przypuszczano, że kanały te porzucono, gdy zasilające je wody uległy zasoleniu i nie nadawały się do nawadniania terenów uprawnych. Badania geologiczne wykazały jednak, że zasolenie znajdujących się tam wód ma charakter naturalny i występuje już od tysięcy lat. W kanałach tych więc od początku ich wybudowania była słona woda, którą, rzecz jasna, nie można nawadniać uprawne pola. Stwierdzono więc, że kanały te, zawierające słoną wodę, nigdy nie służyły do nawadniania, ale spełniały rolę warzelni soli. Odparowywana tam sól była potem formowana w łatwe do transportu bryły i rozprowadza drogą handlową do wszystkich możliwych rejonów. Jak też szacunkowo obliczono, taki system kanałów i zbiorników pozwalał uzyskiwać, dzięki odparowaniu solanki, 10 ton soli rocznie.
Na okres klasyczny przypada większość osiągnięć cywilizacji Indian Maya.
W okresie poklasycznym wczesnym (900 - 1200 r.) północna część Jukatanu znalazła się pod silnym wpływem kultury Indian Toltec ze środkowego Meksyku. Najważniejszym miastem regionu północnego stało się Chichén Itzá. Innymi miastami Indian Maya na Jukatanie były: Mayapán, Uxmal, Tulúm, Izámal.
Okres poklasyczny średni (1200-1450), trwający do upadku Mayapán, był okresem dekadencji i tarć politycznych między zwaśnionymi rodami arystokracji, władającymi licznymi, stosunkowo niewielkimi państewkami. Okres Nowego Imperium charakteryzuje się również najazdami ludów zamieszkujących południe Wyżyny Meksykańskiej. Wpływy kultury tych Indian Toltec widoczne są zwłaszcza w architekturze (dominuje bogato zdobiona płaskorzeźbami i polichromią architektura świecka), sztuce i religii (kult nowych bóstw). W ostatnich stuleciach przed przybyciem Hiszpanów, wskutek coraz częstszych wojen i walk wewnętrznych nastąpił upadek nauki i sztuki.
Okres poklasyczny późny zakończył się wraz z podbojem hiszpańskim w XVI wieku, ale ostatnie niepodległe miasto-państwo Majów, Tayasal na jeziorze Petén Itzá w Gwatemali, zostało zdobyte dopiero w 1697 roku.
Indianie Maya wprowadzali dziewczynki - niemowlęta do swojej wspólnoty w chwili ukończenia przez nie 60 dnia życia. Podczas organizowanej z tej okazji ceremonii matka podawała dziewczynce m.in. kłębek rośliny mówiąc: "Bierz to, abyś nauczyła się prząść bawełnę."
Indianie Maya składali bogom ofiary z ludzi, zwierząt, pożywienia i kadzidła, stosowali posty, wstrzemięźliwość seksualną i inne praktyki ascetyczne. Czynności rytualne wykonywali zgodnie z obrzędowym kalendarzem, opracowanym przez kapłanów: rozróżniali oni rok święty, zwany tzolkin (u Indian Maya Quiché cholomquih), liczący 260 dni i obejmujący sprawy dotyczące religii, oraz rok świecki (haab) liczący 365 dni. Punktem kulminacyjnym obchodów świąt była ofiara krwi (własnej ofiarnika, innego człowieka lub zwierzęcia, np. indyka lub psa). Człowieka zabijano w rozmaity sposób: rozciągniętemu na kamieniu ofiarnym kapłan nożem otwierał klatkę piersiową i wyrywał serce, zakłuwano go strzałami, smagano na śmierć, ścinano głowę, zrzucano w przepaść lub z piramidy; w tym ostatnim przypadku kapłani obdzierali zwłoki ze skóry, którą zakładał na siebie kapłan z grupy chilan, aby wraz z uczestnikami uroczystości wykonać tańce rytualne. W mieście Chichén Itzá znajdowało się Źródło Ofiar (Święte Cenote) o średnicy około 60 metrów, do którego wrzucano klejnoty, złote naczynia oraz ludzi (głównie dzieci). Były też ofiary bezkrwawe (owoce i kwiaty). Indianie Maya znali też rytualną grę w piłkę (pelota), którą celebrowano na placach świątynnych: stanowiła ona magiczne przedstawienie cyklu sił solarnych. W celu wzmocnienia religijnej ekstazy wypijano podczas świąt balche, napój alkoholowy, wytwarzany z kory drzewa balche, fermentowanej poprzez dodanie ziaren kukurydzy i leśnego miodu.
Kapłani stanowili hierarchicznie uporządkowaną strukturę i zajmowali czołowe miejsce w społeczeństwie. Tylko oni (oraz arystokracja) mieli wstęp do świątyń. Do kapłanów należeli też wróżbiarze (chilanes), których zadaniem było komunikowanie się z bogami i interpretowanie rozmaitych znaków, oraz nacoms i chacs, którzy pomagali przy wykonywaniu rytuałów i składaniu ofiar. Aby uzyskać informacje na temat losów noworodka stawiali wróżbę, w której pewną rolę odgrywał puszek bawełny spryskany mlekiem matki. Głównymi centrami religijnymi Indian Maya były: Chichén Itzá, ośrodek kultu Kukulcana i Chaca ze Źródłem Ofiar (Święte Cenote), a także Copan z licznymi świątyniami w kształcie piramid i wyspa Cozumel, jedno z najważniejszych miejsc pielgrzymkowych, ośrodek kultu Ix Chel, miejsce słynnej wyroczni i licznych (28) naturalnych studni (cenote), w których składano ofiary, również z ludzi.
Indianie Maya mieli mocno rozbudowane lecznictwo. Na przykład, do leczenia różnych chorób, używali różne gatunki rośliny simaryba. Napar z liści i korzeni oraz odwar ze środka pnia palmy Sabal japa stosowali jako lek na dyzenterię i bóle brzucha. Napój pozyskiwany ze środka pnia tej palmy stosowali ponadto jako lek na ukąszenie węży i insektów, oraz jako okłady na rany. Zgnieciony korzeń aplikowany był na rany męskich piersi. Soku dyni używali jako okładu na oparzenia. Korzeni bawełny używali przy leczeniu astmy.
W 1618 roku mnichowie Bartholome de Fuensaldia i Juan de Orbita, biegle władający językiem maja, dotarli do jeziora Peten Inza, oglądali świątynię w Tayatzal i w jednej z nich znaleźli rzeźbę z kamienia przedstawiającą naturalnej wielkości konia. Tubylcy wyjaśnili mnichom, iż jest to uwielbiany przez nich bóg błyskawic i piorunów. Ową świętą istotą był ulubiony kary ogier Cortesa, Morozillo. Kiedy ekspedycja Cortesa ciągnęła przez Peten, koń pokaleczył się dotkliwie i jego właściciel zwrócił się do mieszkańców Tayasal, którzy przyjęli go wówczas gościnnie, by zaopiekowali się jego rumakiem. Szlachetne zwierzę wywarło na Indianach większe wrażenie niż Hiszpanie, toteż Indianie Maya nie żałowali półboskiemu stworzeniu żadnych smakołyków, nawet ludzkiego mięsa. Kiedy zaś koń mimo wszystko padł, w hołdzie dlań wznieśli świątynię, w której umieścili wielki, wykuty w kamieniu posąg tej szczególnej istoty. Pobożni mnisi potłukli posąg konia na kawałki, za co omal nie zostali zabici. Z trudem udało im się zbiec.
14 marca, 1697 roku Hiszpanie zdobyli ostatnie miasto Indian Maya, Tayatzal, w którym znaleźli między innymi świątynię poświęconą Tzimin Chakowi, czyli Gromowładnemu Tapirowi. Czyżby wspomniany wyżej posąg został odbudowany, czy też znajdowały się tam tylko szczątki rozbitej rzeźby?
Następny przybysz z Europy zjawił się w mieście Tayatzal dopiero w roku 1696. Jego opowiadanie przytoczone w pracy stanozjednoczeniowego historyka A. Meansa zawiera opis znajdującej się w jednej ze świątyń miasta skrzyni z wielką kością nogi końskiej. Kość ta stanowiła w oczach Indian Maya relikwię. Pod koniec XVII wieku misjonarze mieli ponoć ostatecznie wrzucić resztki posągu konia-boga w wody jeziora.
Dziś liczbę Indian Maya szacuje się na około 450 tys osób. Nazywają oni swój język yucateco lub mayatan. Majowie mieszkający w Meksyku żyją w większości we wspólnotach ejidos. Zajmują się rolnictwem, ważną rolę w ich gospodarce odgrywa uprawa henequénu oraz pszczelarstwo. Wyroby rzemiosła, zwłaszcza tkaniny i ceramika, zachowały wiele elementów charakterystycznych dla okresu rozkwitu kultury Indian Maya, i stanowią ważną część lokalnych przemysłów turystycznych. Do najlepiej rozwiniętych działów rzemiosła należą: plecionkarstwo (jako surowiec wykorzystują henequén, łyko lub liście palm), hafciarstwo oraz obróbka szylkretu. Współcześni Indianie Maya w dużej mierze zachowali własną specyficzną kulturę. Dialektami zaliczanymi do tej samej podgrupy posługują się również dwa nieliczne plemiona, żyjące praktycznie poza zasięgiem cywilizacji: Mopan (ok. 5 tys. osób) mieszkający na południu Belize, oraz Lakondon (ok. 300 osób) mieszkający w regionie górnego biegu rzeki Usumacinta na pograniczu Meksyku i Gwatemali.
Mayaguez - Indianie z Puerto Rico.
Mayasquer - Indianie kolumbijscy.
Maynoa - Indianie z Jamajki.
Mayo (1) - Indianie peruwiańscy, zaliczani do grupy Junkan. Zliaczeni do rodziny językowej pano. Przed przybyciem Inków żyli w dolinie Cuzco. Dziś żyją w Montanii, nad rzeką Ucayali.
Mayo (2) - Indianie z północno-zachodniej części Meksyku, żyjący nad rzeką Mayo. Mówią językiem kaita należącym do podrodziny uto-azteckiej, rodziny aztek-tano. W 1610 roku podporządkowali się wpływom jezuitów. Do XX wieku często wzniecali bunty przeciw władzom rządowym. Do niedawna byli hodowcami, a dziś są dobrymi rolnikami.
Mayongong - Indianie wenezuelscy.
Mayoruna - Indianie żyjący przy źródłach rzeki Javari, na pograniczu Brazylii i Peru. Zaliczeni do rodziny językowej pano. Występował wśród nich patrylokalizm.
Maypure - Inna nazwa Indian Maipure.
Mayta Capac - Czwarty władca Inków.
Mazaguapo - Indianie kolumbijscy.
Mazahua - Indianie meksykańscy.
Mazan - Indianie peruwiańscy.
Mazateca - Indianie meksykańscy.
Mazateco Quehache
mażnicowce - (Ogcocephaloidei); ryby żyjące w Morzu Karaibskim i u wybrzeży Florydy.
mąż - lub małżonek; mężczyzna pozostający z kobietą w związku małżeńskim. Indianie Shawnee nazywali go wahsiu, a męża (w znaczeniu "mój") nazywali ni-da-ne-thuh. Indianie Nez Perce określenie "mój mąż" wymawiają jako enim-hah-ma.
Wśród matrylokalnych Indian Carib znad rzeki Barama żona ma prawo zwrócić się do swych krewnych ze skargą, jeśli mąż źle ją traktuje lub w inny sposób jej dokucza. Krewni badają wówczas jej skargę i jeśli przyznają jej rację, mąż zmuszony jest do opuszczenia woski. Z drugiej strony, jeśli krewni na wniosek żony stwierdzą, że żona jest leniwa i nie wywiązuje się należycie ze swych obowiązków, mąż ma prawo ją ukarać.
Wzajemny stosunek żony do męża kształtuje się różnie wśród poszczególnych szczepów. Wśród Indian Sherente żona jest bardzo uległa i znosi swój los ze stoickim spokojem. Bardzo często jest ona do tego stopnia przywiązana do męża, że popełnia samobójstwo w przypadku porzucenia jej przez niego. Wśród Indian Palicur żona jest bardzo niezależna, wynikiem czego jest jej aroganckie zachowanie i postępowanie. Żony Indian Nambicuara są przez mężów traktowane bardzo poważnie. Podobnie pozytywne ustosunkowanie się męża do żony można zauważyć wśród Indian Cubeo, gdzie mąż i żona są do siebie bardzo przywiązani raz wśród Indian Ona, gdzie mąż bardzo o nią dbał w domu i przeznaczał dla niej najlepsze partie żywności.
Wśród poliginicznych Indian Araucan żona cieszyła się do tego stopnia poważaniem, że w przypadku złego traktowania jej przez męża mogła go opuścić i wrócić do swych krewnych, którzy zwykle wracali mężowi okup małżeński.
Mężowie Indian Bororo czy Sherente, większość czasu spędzają w klubowym domu męskim i tylko od czasu do czasu zaglądają do swej rodziny.
Wśród Indian Araucan każda z żon spała z mężem od 1 do 7 nocy; mężowie Indian Goajiro odwiedzali okazyjnie swe żony, zamieszkujące każda z osobna oddzielne chaty. Mężczyźni Indian Patangoro i Amani zmieniali swe żony co noc i każda z nich przyrządzała swemu mężowi posiłki, gdy przychodziła na nią kole. Ponieważ wśród tych ostatnich szczepów obowiązki żony obejmowały jedynie przyrządzanie mężowi posiłków, malowanie ciała i współżycie płciowe, wszystkie inne czynności gospodarcze, zwłaszcza pomoc przy uprawie ziemi, wykonywała zasadniczo siostra mężczyzny. Mężczyzna był więc bardziej związany z siostrą aniżeli z żonami.
Mbaya - U poligamicznych Indian Mbaya, gdzie ilość rąk do pracy w rodzinie była niewystarczająca, pierwsza żona zwykle chętnie witała dalsze współtowarzyszki, które odciążały ją przecież od pracy.
Wśród dawnych Indian Mbaya istniał obrządek, w którym krzepka dziewczyna malowała twarz węglem drzewnym, nakrywała się gałęziami drzew i starała się obronić przed grupą atakujących nagich chłopców, którzy usiłowali obnażyć ją z tego stroju. Gdy ją w końcu złapano, zabierano ją do rzeki, gdzie zmywano jej twarz.
Wśród Indian Mbaya kobiety i dziewczęta zbawiały się często w ten sposób, że jedna z nich trzymała parę rogów i udawała jelenia, reszta zaś polowała na niego. Często też kobiety Mbaya występowały w pokazowych walkach na pięści.
Kobiety Indian Mbaya zawodziły w bezpośredniej obecności zmarłego. Siadały one na ziemi i zwracając się ku wschodowi, wyciągały w górę ramiona, pochylały się raz w przód a raz do tyłu i płacząc wychwalały życie, czyny oraz osiągnięcia zmarłego. Przez cały czas trwania żałoby kobieta odkładała wszelkie ozdoby i powstrzymywała się od spożywania pewnych ustalonych pokarmów, dopóki wódz nie wezwał jej do zaprzestania żałoby.
Mbaya Mirim Apacachodegodegi
Mbegua - Indianie argentyńscy.
Mbia Siriono
Mbocobi Mocovi
Mbya - Indianie argentyńscy.
McComber, Steven - Indianin Mohawk, rzeźbiarz z Kahnawake. Zawsze interesował się różnymi aspektami kultury Indian Mohawk, a jego ciekawość zachęcała go do wypytywania się starszych o religijne wierzenia, rytuały i dawny sposób życia.. Zdobyta w ten sposób przez niego wiedza została wielce spożytkowana w nauczaniu sztuki i rzemiosła młodych ludzi w Kahnawake i w odczytach wygłaszanych poza wspólnotą. Zauważył wtedy, że tradycje jego ludu zaczynają ginąć i poświęcił swój talent artysty do ożywiania tego.
- Dla nas istotne znaczenie ma ustne przekazywanie kultury - powiedział McComber. - Nasz wierzenia, tradycje i duchowa kultura były pierwotnie utrwalane w ludzkiej pamięci. Artyści i rzemieślnicy dawno temu stanowili liczną grupę a do swej sztuki używali nadnaturalnych materiałów, malowideł na skórze i rytów na korze. Nasze opowieści, legendy, mit i tradycyjne pieśni są niezbyt chętnie przekazywane z jednej generacji do drugiej. Są one zapominane.
Steven McComber postanowił m.in. utrwalić w kamieniu wierzenia i tradycje Indian Mohawk tak, aby obecne i przyszłe pokolenia mogły je poznać i docenić. W latach 1980-83 kamienie w rękach artysty przekształciły się w Drzewa Życia, Żółwie, maski, mityczne postacie, przedmioty symbolizujące pokój, miłość i dumę. Mohawski artysta wkłada w swoje rzeźby tyle namiętności i ciepła, ile tylko może by odzwierciedlić swój lud. Mimo licznych problemów ponad 200 kamiennych rzeźb zostało nabytych nie tylko przez kolekcjonerów, ale i przez znane muzea Kanady, USA i Europy.
Steven McComber brał regularny udział w wystawach organizowanych w Quebecu, Kanadzie i Stanach Zjednoczonych.
Można było nawiązać z nim kontakt pisząc na adres:
P.O Box 851
Kahnawake, Quebec
Canada J0L 1B0
McDanrel, Wilma Elizabeth - Urodziła się w 1918 roku w rodzinie angielsko-czirokeskiej, wychowała wśród Indian Creek w Oklahomie. W 1936 roku przeprowadziła się na stałe do Kalifornii. Wydała co najmniej dwa tomiki zatytułowane "Who Is San Andreas" (1983) oraz "I Killed A Bee For You" (1981).