Xeta - Indianie brazylijscy ze stanu Parana i Santa Catarina, odkryci na początku XX wieku.
Xevero Chebero
Xibitaona - Indianie peruwiańscy.
Xicalanko - Prastare plemię meksykańskie o nieznanym pochodzeniu, zbliżone bardzo kulturowo do Olmeków. Być może nawet była to ich grupa. Swoje siedziby miało w państwie-mieście Huexotzinco, w pobliżu Tlaxcali, i w Cacaxtli. Ślady zamieszkania Cacaxtli sięgają 600 roku n.e. Pomiędzy rokiem 1100 a 1200 z Cxacaxtli Xicalanko wyparci zostali przez ludy Tolteków-Chichimeków.
Xiu - Ród Indian Maja. Około 1000 roku, pod przywództwem Ah Zuitok Tutui Xiu - Turkusowego Ptaka, odbudowali Uxmal w którym panowali 300 lat. W okresie konkwisty przyjęli chrzest (1542) i pomagali białym w podboju Indian Maja. Zostali też wtedy dwa razy napadnięci przez Indian Cocoma; po raz pierwszy stało to się w czasie kiedy odbywali pielgrzymkę błagalną do Studni Śmierci w Chichen Itza. Jeden z Xiu nosił wtedy imię Kin Chi. Udało się ustalić ich rodowód aż do czasów obecnych. 23 kwietnia 1943 roku urodził się np. Gerardo Xiu którego ojciec nazywał się Dionisio Xiu a dziad Nemesiso Xiu. Żyli oni w Tical uprawiając ziemię, zbierając kukurydzę i sizal. Około 1970 roku żyła tam też wtedy spadkobierczyni tego rodu, donna Eduarda, której syn nosił imię Antonia.
Xixime - Indianie meksykańscy.
Xocoteca - Indianie meksykańscy.
Xolota Choroti
Xorrhue Corrhue
Xuara Jivaro
Xucarrmaes - Plemię z brazylijskiego stanu Mato Grosso. W połowie 1980 roku doszło do krwawych starć między nimi a chłopami brazylijskimi.
Xumeto - Indianie brazylijscy.
Xupiltepec - Indianie gwatemalscy.
Xura - Indianie kolumbijscy.
Xurru - Indianie kostarykańscy.
Xutiapa - Indianie gwatemalscy.
Yaaucaniga - Indianie argentyńscy.
Yaba - Indianie z Kolumbii i Brazylii.
Yabarana - Indianie wenezuelscy.
Yabaypura - Indianie boliwijscy.
Yaboyano - Indianie kolumbijscy.
Yacaoyana - Indianie kolumbijscy.
Yadkin - Indianie północnoamerykańscy z Północnej Karoliny.
Yagua - Indianie peruwiańscy.
Yaguabo - Indianie z Jamajki.
Yaguai - Indianie wenezuelscy.
Yahgan - Indianie chilijscy.
Yaho Yao
Yahuar Huacac - Siódmy władca Inków.
Yahuna - Indianie z Brazylii i Kolumbii.
Yahuskin - Indianie północnoamerykańscy ze stanu Oregon.
Yakima - W 1805 roku Lewis i Clark zastali zimujących nad rzekami Indian Yakima i Klikitat w liczbie blisko 700 osób. 9 czerwca 1855 roku, wraz z Indianami Klikitat podpisali układ w Camp Stevens Washington mocą którego oddali swe ziemie Stanom Zjednoczonym.
Yalcon - Indianie kolumbijscy.
Yamaluba - Indianie z Peru i Boliwii.
Yamana Yahgan
Yameci - Indianie kolumbijscy.
Yamel -Indianie północnoamerykańscy ze stanu Oregon.
Yameo - Indianie peruwiańscy.
Yamiaca - Indianie peruwiańscy.
Yamici Yameci
Yamorai - Indianie peruwiańscy.
Yampa - Odłam Indian Ute żyjący pierwotnie we wschodnim stanie Utah koło rzeki Green i Grand.
Yampara - Indianie boliwijscy.
Yamu - Indianie z Kolumbii i Wenezueli.
Yanahuara - Indianie zamieszkujący w Peru prowincję o tej samej nazwie. Na początku XV wieku połączyli się z państwem Inków.
Yanaigua - Część Indian Tapiete, wywodzących się z plemienia Matako i żyjących w Boliwii, nad rzeką Yaru, dopływem Machado (departament Santa Cruz, prowincja Cordillera).
Yanhuitlan - Indianie meksykańscy.
Yankton Nakota Sioux - Jedna z trzech głównych grup Indian Sioux, dzieląca się dodatkowo na Indian Yankton i Yanktonai.
Yanomana - Indianie południowoamerykańscy.
W 1991 roku prezydent Brazylii, Collor de Mello, odwołał dekret poprzedniego prezydenta, Sarneya, o podziale terytorium Indian Yanomana na 19 małych rezerwatów. Jednocześnie 19 kwietnia tegoż roku, w Krajowym Dniu Indianina, ogłosił utworzenie specjalnej grupy do ponownego określenia granic tak zwanego Parku Yanomana, utworzenia którego Indianie i ich sojusznicy domagają się już od kilkunastu lat. Podczas czerwcowej wizyty w USA grupy ekologów i przyjaciół Indian poinformowały prezydenta Brazylii o wstrzymaniu nakazanej przez władze ewakuacji poszukiwaczy złota z terenów Indian Yanomana.
Przywódca amazońskich Indian, Davi Yanomani, odbierając przyznaną mu przez ONZ nagrodę ekologiczną "Global 500" powiedział między innymi:
- Wiedziałem, że poszukiwacze złota przyjdą kiedyś na moją ziemię. Wiedziałem, że FUNAI pozwoli poszukiwaczom złota na ten najazd. Indianie prosili FUNAI o usunięcie poszukiwaczy, ale nie zrobiono nic...
W 1991 roku prezydent Brazylii zwolnił Guimaraesa ze stanowiska przewodniczącego FUNAI głównie z powodu wstrzymania przez niego ewakuacji poszukiwaczy złota z terenów Indian Yanomana. Jego miejsce zajął Sydney Possuelo, który 22 lipca ogłosił rezolucję wzywającą do wytyczenia granic jednolitego Parku Yanomana. 14 października 1991 roku prezydent Collor de Mello przyznał Indianom Yanomana "stałe prawa" do ponad 6400 km2 dżungli w stanach Roraima i Amazonas.
Yao - Indianie z Gujany Francuskiej.
Yapacoye - Indianie z Surinanu i Gujany Francuskiej.
Yapel - Indianie kolumbijscy.
Yaperu - Indianie paragwajscy.
Yapitalaga Pilaga
Yapooa - Indianie kolumbijscy.
Yaqui - Indianie z Meksyku. Ich języki zaliczony został do grupy cahita z podrodziny uto-azteckie rodziny aztek-tano. Ich ojczyzną były niedostępne góry Sonora znajdujące się w północno-zachodnim Meksyku, nad rzeką Yaqui.
W 1600 roku hiszpańscy jezuici przeszli przez rzeką Sinaloa, wpadającą do południowej części Zatoki Meksykańskiej, a w 1901 roku podporządkowali sobie Indian Mayo, którzy żyli w dorzeczu rzeki o tej samej nazwie. Tam i wtedy to jezuici dowiedzieli się o sąsiednim kraju Indian Yaqui. Do pierwszego kontaktu między tymi dwoma cywilizacjami doszło w 1617 roku, kiedy to za aprobatą samych Indian jezuici osiedlili się na ich ziemiach. W ciągu następnych dwóch lat ochrzczono tam 30000 Indian Yaqui. Wpływy jakie jezuici wywierali na tych Indian okazały się po prostu podporządkowaniem sobie tego ludu, a nawet zagarnięciem w niewolę części z nich. Misjonarze cywilizacji Białego zajęli się zagospodarowywaniem doliny rzeki Yaqui w środkowej części Sonory i tak zaczęło się przeobrażanie kultury Indian Yaqui.
Misjonarze nauczyli się szybko mowy Indian Yaqui i przetłumaczyli na ich język zarówno Ewangelię, jak i inne modlitwy. Również i msze odprawiano w ich języku.
Pomimo nacisku jezuitów, większość Indian Yaqui utrzymała jednak swoją polityczną niezależność przez więcej niż wiek, ale w końcu doszło do zbrojnej konfrontacji, w wyniku której śmierć poniosło ponad 5000 Indian. Nie rozbiło to ich jednak, lecz wprost przeciwnie - zaczęli coraz bardziej scalać się w jednolity naród. W wyniku tego z kolei zaczęły narastać napięcia między Indianami a Hiszpanami, co doprowadziło w 1767 roku do kolejnego buntu Indian Yaqui w wyniku czego tubylcy wygnali ze swego kraju cały zakon jezuitów hiszpańskich.
Do tego jednak już czasu kultura Indian Yaqui uległa nieodwracalnym przemianom. Przyjęli oni od jezuitów wiele rytuałów chrześcijańskich, ale napełnili je własnym znamieniem. Na przykład radośnie zaakceptowali symbol krzyża i do dziś kojarzą go z ziemskim bóstwem, które znają jako Nasza Matka, a którą identyfikują z Maryją. To, czego Indianie Yaqui nauczyli się od jezuitów nie zastąpiło im jednak ich własnej kultury, lecz znacznie ją wzbogaciło. I tak zgodnie a ich wierzeniami Jezus narodził się w ich osadzie i nauczał i uzdrawiał w ich kraju.
Przez kolejny długi wiek po wypędzeniu jezuitów, Indianie Yaqui zachowali miano zwartej społeczności Meksyku o nieznacznej autonomii, lecz malejącej populacji. W 1875 roku rozpoczęło się kolejne powstanie Indian Yaqui przeciw republikanom. Indianie kierowani przez wodza Cajeme walczyli zawzięcie do 1887 roku, kiedy to ich akcje osłabły po śmierci przywódcy. W toku wojny oddziały rządowe rozprawiały się z Indianami bezwzględnie, mordując ludność i paląc wsie. Mimo porażek, następca Cajeme o imieniu Tetabiate, kontynuował stopniowo słabnący opór. W 1901 roku wódz ten został ostatecznie pokonany, ujęty i rozstrzelany. Wojna trwała jednak jeszcze do 1902 roku, ale i po tym jeszcze roku trafiały się walczące grupy partyzanckie. Był to już jednak koniec autonomii ludu Indian Yaqui. Już w czasie trwania wojny ich ziemie dzielono i przyznawano meksykańskim osadnikom. Wielu Indian Yaqui, którzy przeżyli pacyfikację, deportowano na Jukatan, gdzie byli masowo sprzedawani w Quintana Roo kreolskim plantatorom z wybrzeża Morza Karaibskiego.
W 1909 roku przebywający w Meksyku Witold Szyszłło napisał, że "znalazł się na ziemiach dzikich Indian Yaqui z którymi rząd meksykański długie lata walczyć musiał."
W ostateczności Indianom Yaqui zaczęła grozić całkowita utrata własnej tożsamości. Te jednak grupy, którym udało się przekroczyć granicę ze Stanami Zjednoczonymi, trzymywały tam azyl polityczny. Zdołały też tam przywrócić do życia swe dawne duchowe tradycje, które uległy dalszemu rozwojowi w latach względnej autonomii, uwydatniając wpływy chrześcijaństwa. Watykan jednak nie uznał ich za katolików a dziś dochodzi do takiej sytuacji, że na przykład na placu Guadelupe, koło Phoenix, stoją obok siebie dwa kościoły; katolicki i Indian Yaqui. Oba obchodzą Święta Wielkanocne co roku na tym samym placu; Katolicy z kiermaszem dobroczynnym, a Indianie Yaqui z barwnym odtworzeniem Męki Pańskiej.
W czasie Świąt Wielkanocnych Indianie Yaqui używają znanych już i podziwianych, rzeźbionych i polichromowanych masek zwanych pascola. W obecności zaś obieralnego na ten okres zwierzchnika i jego czterech pomocników, z których każdy dzierży w ręku pałkę-berło o długości zgodnej z zajmowanym stanowiskiem, na głównym placu osiedla rozpala się sześć ognisk. Wrzucone do nich kaczany kukurydzy mają mieć moc magiczną odpędzania od ich osiedli takich szkodników jak króliki, wiewiórki, skunksy czy też uprzykrzone tam kojoty. Później, w uroczystej procesji, obchodzą podwórze kościelne, odprawiając pobożne modły, nie mniej pobożnie kłaniając się kolejno czterem stronom świata. Rytualnym tańcom towarzyszą jak zwykle kołatki i grzechotki. Zasadniczy rytm podaje jednak bęben wodny, którym jest wielki, gliniany gar wypełniony do pewnej wysokości wodą, Pokrywa się go półkolistą i wysuszoną guaje, którą podtrzymuje się jedną ręką, uderzając w nić rytmicznie drugą, uzbrojoną w drążek. Bęben wodny ma dźwięk dudniący, donośny, niepodobny do żadnego innego. On to również towarzyszy wszelkim obrzędom związanym ze śmiercią, którą Indianie Yaqui, na równi ze wszystkimi plemionami indiańskimi, przyjmują jako normalne zjawiska. "Hay que resignarse" - "Należy się poddać" - jest tylko spokojnym stwierdzeniem nieuniknionej konieczności. Dzieciom jednak uprzyjemniają ostatnie chwile, gromadząc towarzyszy zabaw by groteskowymi tańcami przywoływały uśmiech na twarzyczkę umierającego maleństwa, któremu po śmierci złożą w ofierze placki upieczone z roztartego ziarna.
W Muzeum Etnograficznym w mieście Mexico, obejrzeć można makietę przedstawiającą Taniec Jelenia Indian Yaqui. Makieta ta wykonana jest przez wybitną malarkę i etnografa meksykańskiego, Carmen Antonez. Powstała ona na podstawie jej własnych obserwacji i fotografii. Taniec Jelenia należy do obrzędu rytualnego, mającego na celu zapewnienie myśliwym pomyślnych łowów. Jeleń zarazem czczony jest przez tych Indian jako bóg posiadający i trzymający w niewoli innego boga - pejotl. Każda wyprawa łowiecka na jelenia jest skrupulatnie przygotowywana według uświęconego rytuału w którym biorą udział czarownicy i tancerze danzantes. Taniec ten wywodzi się z ich dawnych rytuałów. Używanie kokonów jedwabników jako ozdób u nóg podczas wykonywania tego tańca ma interesujący odpowiednik; znajdują się one również na glinianej figurce z Ilatilco w stroju sprzed 2000 lat. W drugiej połowie XX wieku to niezwykłe widowiska odgrywane było między innymi przez zespół ludowy tancerzy baletu Amalii Hernandez.
Taniec Jelenia rozpoczyna samotny tancerz z głową ozdobioną jelenim łbem z rogami. Odziany też w jelenią skórę, lekkim krokiem symbolicznie przybiega z góry, Czasem zatrzymuje się by skubnąć jakiś listek, czasem nasłuchuje by spokojnie wędrować dalej. A jednak w lesie coś się zaczyna dziać. Podnosi nerwowo głowę, obraca się na wszystkie strony, wreszcie spłoszony niespodziewanym szelestem nagle uskakuje w bok błyskawicznym ruchem i znowu nadstawia ucha. Tymczasem z czterech stron zbliżają się do niego inni tancerze. Na głowach mają diadem z piór, na ramionach barwne opończe a w rękach napięte łuki. Jeleń zwietrzył niebezpieczeństwo ale go jeszcze nie widzi. Ruchy jego stają się szybkie i nerwowe. Spłoszony robi kilka kroków w przód, kilka w bok, aż wreszcie rzuca się do ucieczki. Czując czającego się wroga pędzi naprzód, przesadzając na oślep napotkane przeszkody. Skoki jego są lekkie, elastyczne, długie. Wytęża wszystkie siły, by ujść swemu prześladowcy, który wie, że zgoniona zdobycz już mu nie umknie, toteż ściga ją wytrwale. Jeleń usiłuje kluczyć, by zmylić wrogów, lecz siły pomału go opuszczają. Wyraźnie słabnie. Zrywając się ponownie do szybkiego biegu, potyka się raz i drugi. I wówczas dosięga go strzała myśliwego. Zwierzę zwala się, usiłuje powstać i ostatnie spojrzenie śle wschodzącemu Księżycowi. Przedśmiertelne drgawki wstrząsają jego ciałem i kona. Myśliwi radzi ze zdobyczy, śpiewają pieśń.
Jeszcze niedawno Indianie Yaqui zajmowali się głównie hodowlą. Żyli w dość prymitywnych warunkach. Dziś, dzięki zastosowaniu nowych systemów sztucznego nawadniania i nowoczesnych urządzeń, produkują poważne ilości cukru, ryżu, warzyw i owoców. Posiadają, przynajmniej de facto, regiony, które nominalnie pozostają własnością kolektywną. Do ich tradycji należy uprawa w wilgotnych kotlinach tytoniu, który używali w praktykach szamańskich w formie dmuchania dymem. Używany zaś przez nich pejotl odgrywał rolę jako panaceum na wszystkie nieomal choroby. Indianie Yaqui tradycyjnie też urządzają długodystansowe biegi.
Indianie Yaqui w drugiej połowie XX wieku stanowili 0,22 procent ogólnej ludności Meksyku i należeli do plemion wykazujących największą znajomość języka hiszpańskiego.
W tym też mniej więcej kresie czasu Indianie Yaqui uzyskali wielkie zainteresowanie wśród społeczności wielu państwa świata za sprawą Carlosa Castanedy, który to w sposób niezwykle urzeczywistniony i potwierdzany jego zapewnieniami o autentyczności, opisał całkowicie przez siebie wymyślone wyimaginowane nauki pobierane rzekomo przez niego u don Juana, szamana Indian Yaqui. Cykl książek opisujących te nauki wzbudzał niezłe poruszenie i wśród uczestników PRPI.
W czasie świąt Bożego Narodzenia 1974 roku wśród Indian Yaqui przebywał prezydent Meksyku, któremu to Indianie przedstawili listę swoich próśb, skarg i żądań z których wiele zostało załatwionych w sposób pozytywny.
W 1980 roku Indianie Yaqui liczyli 5197 osób a w roku 1990 - 9838.
Yaquina - Indianie północnoamerykańscy ze stanu Oregon.
Yaricagua - Indianie wenezuelscy.
Yarigui - Indianie kolumbijscy.
Yaro - Indianie urugwajscy.
Yarrapo - Indianie peruwiańscy.
Yaruro - Indianie wenezuelscy.
Yasa - Indianie wenezuelscy.
Yasica - Indianie nikaraguańscy.
Yasuni - Indianie z Peru i Ekwadoru.
Yauca - Indianie peruwiańscy.
Yauco - Indianie z Puerto Rico.
Yauyo - lub Huaro; Indianie wchodzący w skład państwa Inków.
Yavitero - Indianie z Wenezueli i Kolumbii, żyjący u źródeł rzeki Atabapo. Zaliczani do arawackiej rodziny językowej.
Yaye Yao
Yazoo - Byłe, znaczące miasto Indian Choctaw w Mississippi.
Yecarome Huite
Yecoanita - Indianie argentyńscy.
Yecora - Indianie meksykańscy.
Yecuana - Indianie wenezuelscy.
Yecunampa Toconoampa
Yehuh - Według Lewisa i Clarka było to plemię zaliczane do czinukańskiej rodziny językowej, żyjące w 1806 roku tuż powyżej kaskadów rzeki Columbia. Nic więcej o nich nie wiadomo.
Yeopim Weapemeoc
Yequinahue - Indianie chilijscy.
YMCA - Chrześcijańskie Stowarzyszenie Młodzieży Męskiej. W latach 1893-96 rzecznikiem Stowarzyszenia był Charles Alexander Eastman.
Yoconoampa - Indianie argentyńscy.
Yocotan - Indianie meksykańscy.
Yocust - Indianie kalifornijscy.
Yofuaha Choroti
Yohoroa - Indianie z Kolumbii i Brazylii.
Yolo - Indianie kolumbijscy.
Yolox - Indianie meksykańscy.
Yoncalla - Indianie północnoamerykańscy ze stanu Oregon.
Yooc - Indianie argentyńscy.
Yopi - Indianie meksykańscy.
Yoriman Soliman
Yoro - Indianie hondurascy.
Yosco - Indianie nikaraguańscy.
Youhgtanund - Małe plemię Konfederacji Powhatan żyjące przy rzece Pamunkey. Dziś już wymarłe.
Young Bear, Ray - Urodzony w 1950 roku Indianin Mesquaki. Poeta. Studiował w Kalifornii. Wiersze pisze od szesnastego roku życia. Publikował je w wielu antologiach a pierwszy autorski tomik, "Winter of the Salamander", wydał w 1980 roku. W 1985 roku ukazał się jego zbiór wspomnień, przekładów i tradycyjnych powieści ze środkowego Zachodu - "Stories From the Woodland Region". Interesuje się również tradycyjną muzyką indiańską i sam założył grupę bębnistów o nazwie Woodland Drum. W roku 1998 mieszkał w plemiennym osiedlu w Tama.
Yscani - Indianie północnoamerykańscy ze stanu Oregon.
Yubamona - Indianie boliwijscy.
Yucateco - Indianie meksykańscy.
Yucuna - Indianie kolumbijscy.
Yuganza - Indianie peruwiańscy.
Yuki - Indianie północnoamerykańscy, nazywający samych siebie Ukono'um. Od dziesięciu tysięcy lat zamieszkują Round Valley w łańcuchu Gór Nadbrzeżnych w północnej Kalifornii. Indianie ci byli jednym z sześciu plemion tworzących Radę wspólnoty Indian Covelo.
Yule (1) - Grupa Indian Kuna.
Yule (2) Tule
Yuma - Indianie ci żyli w Arizonie na terytorium utworzonym przez połączenie się rzek Gila i Kolorado nieopodal Yumy w Arizonie. Pierwotnie myślano, że zamieszkiwali na kalifornijskiej stronie rzeki Kolorado.
Odziewali się skromnie niewiele ze względu na duże upały. Mężczyźni nosili przepaskę biodrową wykonaną ze skóry. Kobiety ubierały się w fartuch wykonany z kory, który później przerodził się w krótką spódniczkę. Zarówno kobiety jak i mężczyźni malowali i tatuowali swe ciała.
Mieszkanie Indian Yuma było zbudowane na bazie prostokąta z ukośnym dachem utkanym z gałęzi i gliny, podtrzymywany był przez wielkie pale i skrzyżowane belki.
Wierzyli, że szamani narodzili się a nie byli stworzeni i ich moc wraz z wiedzą objawia się w snach i pochodzi z boskich źródeł. Główne obrzędy, podobnie jak u wielu plemion w tym regionie, zawierają się w obrzędach "Dojrzałości" (płciowej), "Kremacji", "Żałobie", oraz "Dożynkach " (Taniec Zbiorów).
Biorąc pod uwagę historię Stanów Zjednoczonych ci ludzie zostali poznani po raz pierwszy w czasie gorączki złota w Kalifornii. Uprzednio, aż do 1849 roku, Indianie Yuma żyli według własnych zasad pozostawieni w spokoju.
Pomimo tego, że Yuma byli plemieniem żyjącym nad rzeką, podobnie jak Indianie Mohawk, nigdy nie wybudowali canoe. Kłody topoli amerykańskiej były czasami wydrążane w prymitywny sposób aby przewieźć przez rzekę obozowe wyposażenie. Ten prosty wynalazek nazywano "Challis". W podobnym celu robiono bardzo duże misy pokryte gliną - "Katelhakam" - o średnicy 3 stóp i tej samej głębokości. Umieszczano w nich ubrania, posłania i dzieci i przewożono na drugi brzeg rzeki Kolorado przez dorosłych, którzy płynęli po bokach i pchali te miski przed siebie.
Yumbo (1) Colorado
Yumbo (2) - Indianie ekwadorscy.
Yunca - Indianie peruwiańscy.
Yuncarirx Chiquito
Yupua - Indianie kolumbijscy.
Yuracare (1) - Indianie boliwijscy.
Yuracare (2) Soloto
Yuraccama - Kultura peruwiańska która pojawiła się około IX wieku n.e. na obszarze zlewiska Alto Chicama. W 1973 roku jej pozostałości badał A. Krzanowski.